زێدپرێس
گرفتی مووچە
لەوەتەی قەیرانە ئابوورییەکەی ساڵی ٢٠١٤ەوە، فەرمانبەران و مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان بە دۆخێکی سەختدا تێپەڕدەبن. لەوکاتەوە تا ئێستا، حکوومەتی هەرێم نەیتوانیوە دڵنیایی لە دابینکردنی مووچەی تەواوەتی مامۆستایان لە کاتی دیاریکراوی خۆیدا بکات. مووچەخۆران ٩ ساڵە، لەگەڵ دەستەواژەکانی (پێنەدانی مووچە، پاشەکەوتی مووچە، لێبڕین، نیوە مووچە، ڕوبعە مووچە و دواکەوتنی مووچە) دەستوپەنجەیان نەرم دەکەن. دۆخەکە تا بەردەوامە و ئێستا لە تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣، مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان مووچەی مانگی تەمووزی ڕابردوو وەردەگرن.
بەپێچەوانەی چاوەڕوانییەکانەوە، کابینەی نوێی حکوومەتی هەرێم نەیتوانی قەیرانەکە تێپەڕ بکات. ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان لەڕێگەی بۆڕییەوە، لەوەتەی ئازاری ئەمساڵەوە تا ئێستا، گوشاری لەسەر حکوومەتەکە زیاتر کرد. لەگەڵ پێکهێنانی کابینەی نوێی حکوومەتی عێراق و ئەو ڕێککەوتننانەی لە نێوان هەرێم و بەغدا کران، پاشان پەسندکردنی بودجەی گشتی عێراق بۆ ساڵانی ٢٠٢٣، ٢٠٢٤ و ٢٠٢٥، بەرپرسانی حکوومەتی هەرێم موژدەی چارەسەربوونی کێشە داراییەکانیان بە خەڵک و توێژی مووچەخۆران دەدا، بەڵام ئەو دڵخۆشکردنە، هەر لە ئاستی گوتاردا مایەوە و لە واقیعدا گرفەتەکە وەک خۆی مایەوە، لەکاتێکدا حکوومەتی نوێی عێراق بەهەمان شێوەی کابینەکانی پێش خۆی، ئامادە نەبوو مووچە و شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان خەرج بکات.
هەرچەند، حکوومەت و دەسەڵاتی سیاسی هەرێمی کوردستان متمانەی خەڵکی دۆڕاندووە و ئێستایش پانتاییەکی بەرفرەوان لە خەڵکی هەرێم، بەرپرسیارێتییەکە دەخەنە ئەستۆی حکوومەتی هەرێمەوە، بەڵام ڕاستییەکە ئەوەیە، کە حکوومەتی عێراق مووچە و شایستە داراییەکانی مووچەخۆرانی هەرێم وەک کارتێکی گوشار لە بەرانبەر هەرێمی کوردستان و دەسەڵاتە سیاسییەکەی بەکاردێنێت، لەپێناو پووکاندنەوە و لەقالبدانی زیاتری هەرێمەکە. ئەوە، هیچ لەو ڕاستییە ناگۆڕێت، حکوومەتی هەرێم بەدرێژایی هەموو ساڵانی ڕابردوو، شکستی هێناوە لە پێڕۆییکردن لە بەرنامەیەکی سیاسی و ئابووری، کە توانای گرەنتیکردنی لانیکەمی داخوازی و نیگەرانییەکانی خەڵکەکەی هەبێت.
شکستی کابینە یەک لە دوای یەکەکانی حکوومەتی هەرێم لە دابینکردنی لانیکەمی شایستە داراییەکانی مووچەخۆران، دۆخێکی دروستکرد، کە خودی حکوومەتی هەرێم، بەردەوام پەنا بۆ بەغدا بباتەوە و لەپێناو دابینکردنی شایستە داراییەکانی مووچەخۆراندا، بەردەوام لە سازشکردندا بێت. دۆخی حکوومەتی هەرێم بەڕادەیەک خراپە، کاتێک حکوومەتی عێراق لە ئەیلوولی ڕابردوودا، ڕەزامەندی لەسەر پێدانی بڕی ٧٠٠ ملیار دیناری بە قەرز بە هەرێم دا، لەلایەن سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستانەوە، بە گەرمی پێشوازی لە قەرزپێدانەکە کرا و بەڵکوو سوپاسی کابینەکەی سوودانی کرد لە بەرانبەر ڕەزامەنیدان لەسەر قەرزەکە.
پابەندنەبوون بە یاسای بودجەوە
پەسندکردنی یاسای بودجەی گشتی و دیاریکردنی پشکی هەرێم لە بودجەی فیدڕاڵی عێراق، نەیتوانی گرەنتی دابینکردنی مووچەی مووچەخۆران و شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان بکات.
لایەنی عێراقی، دابینکردنی پشکی هەرێمی کوردستانی لە بودجەی گشتی، بە “خەرجی فیعلی”یەوە گرێداوە. ئەو دەستەواژەیە لە ساڵی ٢٠١٥ەوە خراوەتە ناو یاساکانی بودجەی عێراقەوە.
جیهانگیر گوڵپی پسپۆڕی ئابووری و دارایی گشتی، خەرجی فیعلی بە “تەڵە”یەک پێناسە دەکات، کە پشکی هەرێمی کوردستانی پێوەکراوە.
وەک ئەو شارەزایە ڕوونی دەکاتەوە، جێگیرکردنی دەستەواژەی خەرجی فیعلیی هەر لە یاسای بودجەی ٢٠١٥ەوە تا ئێستا، بۆ ئەوە بووە، کە ئەگەر هەرێم نەوتیش ڕادەست بکات و پابەندی جێبەجێکردنی تەواوی مەرجەکانی دیکەیش بێت، هێشتا بەغدا بتوانێت به‌پێی یاساكه كه‌متر له نیوه‌ی شایستەکانی هه‌رێم بنێرێت، لەکاتێکدا پشکی هه‌رێم له‌سه‌ر بنه‌مای (خه‌رجییه فیعلییه‌كان)ی عێراق پاش لێده‌ركردنی خه‌رجییه سیادییه‌كان دابین دەکرێت.
بەرپرسانی باڵای حکوومەت و وەزارەتی دارایی و ئابووری هەرێم، پێداگیری لەسەر ئەوە دەکەن، کە هەرێمی کوردستان تەواوی ڕێککەوتنەکان و پابەندێتییەکانی یاسای بودجەی جێبەجێکردووە، لە ڕادەستکردنی نەوتەوە تا ٥٠٪ی داهاتە ناوخۆییەکان و هەروەها پێشکەشکردنی داتا و زانیارییە پێویستەکان، بەڵام حکوومەتی عێراقی پەڵپ و بیانووی لابەلا دەگرێت، دەستی دەستی بە هەرێم دەکات و ڕاستییەکە ئەوەیە کە مووچە و شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستانی تێکەڵکێشی ئەو ناکۆکییە سیاسییەکانە کردووە لە نێوان هەرێم و بەغدا هەن.
ئاوات جەناب وەزیری دارایی و ئابووری حکوومەتی هەرێم، لە زیاد لە بۆنەیەکدا، پاتەی کردووەتەوە، کە هەرێم نەک هەر پابەندی مەرج و داواکارییەکان بووە، بەڵکو هەندێک لەو داواکارییانەی بەغدا دەیخاتە سەر هەرێم و هەرێمیش جێبەجێیکردووە، تەنانەت خودی حکوومەتی عێراق، لەمەڕ خۆی جێبەجێی ناکات. هەروەها، لەلایەن وەزارەتی دارایی و بەرپرسانی باڵای هەرێمەوە پاتەکراوەتەوە، بەغدا بەردەوام ئاستی داواکارییەکانی بەرز دەکاتەوە، ئەوان نموونە بەوە دەهێننەوە، کە سەرەتا بەغدا داوای ٥٠٪ی داهاتە ناوخۆییەکانی هەرێمی دەکرد، بەڵام دوای ڕادەستکردنی ئەو بڕە، ئەمجارە بەغدا داوای ١٠٠٪ی داهاتە ناوخۆییەکانی کردووە.
لانیکەم، ئەوە ڕوونە، کە بەغدا هاوشێوەی پارێزگاکانی دیکەی عێراق مامەڵە لەگەڵ هەرێمی کوردستان ناکات، لەکاتێکدا مووچەی مووچەخۆرانی سەرجەم پارێزگاکانی عێراق خەرجکراوە و دەکرێت، بەڵام مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم خراوەتە ژێر کۆمەڵێک کۆتوبەندەوە. بەڕادەیەک ئەو بڕە پارانەیش تا ئێستا لەلایەن بەغداوە بۆ هەرێم ڕەوانەکراون، وەک “شایستە”ی هەرێم نەدراون، بەڵکو بە “قەرز” دراون، کە ئەوە تەنیا بەسەر هەرێمی کوردستاندا پیادەکراوە.
جارێک شرۆڤەکارێکی نزیک لە پارتی حوکمڕان لە هەرێم گوتی، حکوومەتی عێراق لە گەرمەی شەڕی داعشدا، مانگانە بە بەردەوامی مووچەی بۆ مووچەخۆرانی ژێر دەسەڵاتی داعش دەنارد، بەڵام ئامادە نییە مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم بنێرێت. ڕاستییەک لەو خاڵەدا هەیە، حکوومەتی عێراق وەک خاوەنداریەتی لە مووچەخۆرانی پارێزگاکانی دیکەی عێراق دەکات، هەمان خاوەنداریەتی لە مووچەخۆرانی کوردستان ناکات.
حکوومەت و بەرپرسانی هەرێمی کوردستان پێداگیری لەسەر ئەوە دەکەن، کە مووچە و شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان بەپێی یاسای بودجە و بە جیا مامەڵەی لەگەڵ بکرێت و تێکەڵی کێشە و ناکۆکییە سیاسییەکان نەکرێت. ئەوەش بەو مانایەی کە حکوومەتی عێراق خەرج نەکردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم وەک کارتی گوشار لەسەر حکوومەتی هەرێم بەکاردێنێت. بەرپرسانی هەرێم ئەو هەڵسوکەوتەی لایەنی عێراقی بە “سیاسەتی برسیکردنی خەڵکی کوردستان” پێناسە دەکەن.
بۆ چارەسەرکردنی گرفتی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم، چەند پێشناز و ڕێگەچارەسەرییەک خراونەتەڕوو یان کاریان لەسەر دەکرێت، بەڵام تا ئێستا ئەنجامیان نەبووە.
جیاکردنەوەی مووچە لە خەرجی فیعلی
لەدوای پەسندکردنی یاسای بودجەوە، چەند پێشنیاز و ڕێگەچارەیەک لەلایەن حکوومەتی هەرێمەوە بۆ دابینکردنی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم پێشخراوە، یەکێک لە پێشنیازەکان ئەوەیە، کە مووچەی مووچەخۆران لە خەرجی فیعلی و شایستە داراییەکانی دیکەی هەرێم جیا بکرێتەوە.
وەک دەردەکەوێت، حکوومەتی هەرێم هەوڵدەدات لانیکەم گرەنتی مووچەی مووچەخۆران بکات، ئەگەر لەوەدا سەرکەوتوو بێت، گوشارێکی گەورە لە خۆی دووردەخاتەوە، کە پێوەستە بەو گوشارانەی مووچەخۆران لەناوخۆی هەرێمی کوردستاندا لەسەر خودی حکوومەتی هەرێم دروستی دەکەن.
هەرچەند لە ١١ی ئەیلوولی ٢٠٢٣، محەمەد شیاع سوودانی سەرۆکوەزیرانی عێراق لە دیدارێکدا لەگەڵ ژمارەیەک میدیاکار، لەبارەی کێشەی خەرج نەکردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان، گوتی “لەیاسای بودجەدا نەهاتووە، پارە بۆ مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان بنێرین”، بەڵام لە یاسای بودجەی عێراقدا، شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان بە ١٦ ترلیۆن و ٤٩٧ ملیار و ٨٧١ ملیۆن و ٨٩ هەزار دینار دیاریکراوە. لەو چوارچێوەیەدا بڕی ٩ ترلیۆن و ٢٩٩ ملیار و ٥١٣ ملیۆن و ٦١٦ هەزار دینار بۆ شایستە داراییەکانی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان تەرخانکراوە.
پێدانی ڕاستەوخۆی مووچە لەلایەن بەغداوە
ڕۆژی ٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣، لەلایەن ژمارەیەک لە ئەندامی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراقەوە، بە فراکسیۆنە عەرەبی و کوردستانییەکانەوە-جگە لە فراکسیۆنی پارتی- دەستپێشخەرییەک بە کۆکردنەوەی ئیمزا بۆ پێدانی ڕاستەوخۆی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم لەلایەن بەغداوە، بەڕێوەچوو. هەمان ڕۆژ زیاتر لە ٥٠ ئەندامی ئەنجوومەنی نوێنەران کۆکرایەوە؛ لەناویاندا ئەندامانی فراکسیۆنەکانی یەکێتی، یەکگرتوو، کۆمەڵ و نەوەی نوێ ئیمزایان لەسەر نووسراوەکە کرد، کە لە ڕێگای سەرۆکی ئەنجوومەنی نوێنەرانەوە، داوا لە حکوومەتی عێراق بکرێت مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم بەڕاستەوخۆ لەلایەن بەغداوە دابەش بکرێت.
ئەوانەی ئیمزایان لەسەر نووسراوەکە کردووە، پێیان وایە هیچ ڕێگرییەکی یاسایی و دەستوری لەئارادا نییە بۆ خەرجکردنی ڕاستەوخۆی مووچە لەلایەن بەغداوە. سروە محەمەد ئەندامی فراکسیۆنی یەکێتی و یەکێک لەوانەی ئیمزای لەسەر نووسراوەکە کردووە، دەڵێ “ئەم هەنگاوەمان بە ھەستکردن بە بەرپرسیارییەتی بەرانبەر ھاووڵاتییانی خۆمان و لەپێناو کۆتاییهاتنە بەم دڵەڕاوکێییە، کە زیاتر لە نۆ ساڵە ھاووڵاتییانی ھەرێم تێیدا دەژین”. لەکاتێکدا بەرپرسان و ئەندامانی فراکسیۆنی پارتی، ئەو هەنگاوە بە موزادەی سیاسی لەقەڵەم دەدەن.
شوان کەلاری بڕیاردەری فراکسیۆنی پارتی لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق، کۆکردنەوەی ئیمزا بۆ پێدانی ڕاستەوخۆی مووچە لەلایەن بەغداوە، بە “موزایەدە و چەواشەکاری و فریودانی خەڵک و یاریکردن بە هەست و سۆزی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان”، لێکدەداتەوە.
کەلاری، ئەوە بیردێنێتەوە، کە لەسەروەختی پەسندکردنی یاسای بودجەدا، “یوسف کیلابی و گرووپەکەی بۆ هەڵخەڵەتاندنی هەندێک کەس و لایەن و چاندنی کۆمەڵێک لوغم دژی هەرێم و مووچەخۆرانی کوردستان، بابەتی گەڕانەوەی ١٠٪ی مووچەی پاشەکەوتکراوی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستانیان وروژاند و یاریان لەگەڵ هەست و سۆزی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان دەکرد”، بەڵام وەک دەڵێ ” نەک پاشەکەوت نەگەڕاوە، بەڵکو ئێستا بەغدا مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمیش بەقەرز دەنێرێت! ئەوانەش کە ئیمزایان بۆ دانەوەی لە١٠٪ پاشەکەوتی مووچە کۆکردەوە، نەخۆیان قسەیەکیان ماوە بۆ گوتن، نەکەسیش زانی ئیمزاکانیان بۆ کوێ چوو؟! ئێستا گەڕانەوەی لە ١٠٪ی پاشەکەوتیان لەبیرچووە و ئیمزا بۆ پێدانی مووچەی ڕاستەوخۆ لەلایەن بەغداوە کۆدەکەنەوە!”.
دەستپێشخەری کۆکردنەوەی ئیمزا بۆ پێدانی مووچەی ڕاستەوخۆ لەلایەن بەغداوە، لە یوسف کیلابی ئەندامی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراقەوە سەرچاوە دەگرێت.
“ئەمە هەمان سیناریۆی ئیمزاکۆکردنەوەی گەڕانەوەی ١٠٪ی پاشەکەوتی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمە و موزایەدەیە، هەوڵێکە بۆ لێدان لە حکوومەتی هەرێم و دروستکردنی کێشە لە نێوان فەرمانبەران و حکوومەتی هەرێم”، شوان کەلاری وا دەڵێت.
هاوکات مەریوان قەرەنی جێگری سەرۆکی فراکسیۆنی پارتی لە ئەنجوومەنی نوێنەران دەڵێ “بەغدا نەك مووچەی فەرمانبەرانی كوردستان ڕاستەوخۆ دابەش ناكات، بەڵكوو ئامادە نییە ئەو بڕە پارەیەش بنێرێت كە زۆر كەمترە لە مووچەی فەرمانبەران، بۆچی؟ چونكە لە بنەمادا ئەوان هاووڵاتییانی كوردستان بە هاووڵاتیی پلە یەكی عێراق نازانن و وەك جاران لە ڕوانگەیەكی شۆڤێنییەوە سەیری گەلی كوردستان دەكەن”.
لەڕاستیدا، کۆکردنەوەی ئیمزا و داواکاری بۆ خەرجکردنی ڕاستەوخۆی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم لەلایەن بەغداوە، هەنگاوێکی نوێ نییە، بەڵکو لە خولی ڕابردووی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق هەمان دەستپێشخەری هەبوو.
د. ڕێبوار کەریم مەحموود ئەندامی خولی پێشووی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق و یەکێک لەوانەی ئەوکات ئیمزای لەسەر داواکارییەکە کردبوو، باس لەوە دەکات، کە لە خولی پێشووی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق، ساڵی ٢٠٢٠، لە ئەنجامی گفتوگۆ لەگەڵ فەرمانبەران و مامۆستایانی ناڕازی هەرێمی کوردستان، پڕۆژەی (گواستنەوەی مووچەی مووچەخۆرانی ڕاستەقینەی هەرێمی کوردستان بۆ سەر حکوومەتی عێراقی فیدراڵ)یان، بە ئیمزای ١٣٨ ئەندامی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق و دەیان هەزار واژۆی مووچەخۆرانەوە پێشکەش بە ئەنجوومەنی نوێنەران کرد.
ئەو، دەڵێ “ئەوە، یەکەم هەنگاوی کرداری بوو لەوبارەیەوە. ئامانج لەم پڕۆژەیە ئەوە بوو، کە لەچوارچێوەی بودجەی عێراق، سەرجەم مووچەخۆرانی ڕاستەقینەی هەرێمی کوردستان بکرێنە مووچەخۆری فیدڕاڵی و هاوشێوەی هاوشانەکانیان لە ناوەڕاست و خوارووی عێراق مووچەی خۆیان وەربگرن”.
زیاتر دەڵێ “پێشتر لەگەڵ هاوڕێکانمدا لایەنە باشەکانی ئەو پڕۆژەیەمان زۆر ڕوونکردۆتەوە. بەڵام ئەوەی ئێستا جێی سەرنجە ئەوەیە، کە تەنانەت بەشێکی بەرچاو لە نەیارەکانی ئەو پڕۆژەیە باوەڕی تەواویان بەم پڕۆژەیەمان هێناوە و ئێستا دەیانەوێ کاری بۆ بکەن. هیوادارم وازی لێ نەهێنن و پاشەکشەی لێ نەکەن تا دەیگەیەننە ئەنجام”.
لەڕاستیدا، ئەو گوتارانە سیاسیین و بۆ خەڵک و مووچەخۆرانی ڕوون ناکەنەوە، کە ئایا لە بنەڕەتدا توانای گواستنەوە و پێدانی ڕاستەوخۆی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم لەلایەن بەغداوە هەیە یان نا.
جیهانگیر گوڵپی شارەزای ئابووری و دارایی گشتی، لەڕوانگەی دارایی و ژمێریارییەوە ڕوونی دەکاتەوە، کە گواستنەوەی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم بۆ سەر بەغدا و خەرجکردنی بەڕاستەوخۆ لەلایەن بەغداوە، لەتوانادا نییە، چونکە مووچە بڕێکی جێگیر نییە، بەڵکوو وردەکاری زۆر لەخۆدەگرێت.
گوڵپی، ڕوونی دەکاتەوە، به‌ر له هه‌موو شتێك، كێشه‌ی بنه‌ڕه‌تی له پرسی مووچه‌ی مووچه‌خۆرانی هه‌رێم بریتییه له نه‌بوونی ته‌مویل و ته‌رخانكراوی دارایی، نه‌ك كێشه‌ی چۆنیه‌تی پێدان و دابه‌شكردنی مووچه به‌سه‌ر مووچه‌خۆراندا، تاكوو وابزانرێت له‌ڕێگه‌ی كارتی بانكی و هه‌ژماری بانكییه‌وه به‌غدا ده‌توانێت ڕاستەوخۆ مووچه بداته مووچه‌خۆرانی هه‌رێم و ئیدی گرفته‌كه چاره‌سه‌ر بێت.
“كارتی زیره‌ك و هه‌ژماری بانكی و وه‌رگرتنی ڕاسته‌وخۆی مووچه له‌لای ژمێریاری فه‌رمانگه‌كه‌كان ته‌نیا سێ ڕێگه‌ی جیاوازن بۆ شێوازی پێدان و وه‌رگرتنه‌كه و هیچ كاریگه‌رییه‌كیان له‌سه‌ر جه‌وهه‌ری كێشه‌كه نییه، كه نه‌بوونی ته‌رخانكراو و ته‌مویله”، شارەزاکە وای گوت.
جیهانگیر گوڵپی ڕوونی دەکاتەوە، لە دەرەوەی هەموو ئاستەنگە دەستوری و یاسایی و سیاسییەکاندا، ئاستەنگێکی گەورە هەیە، کە ڕێگری لە پێدانی ڕاستەوخۆی مووچە دەکات، ئەویش سیسته‌م و پێكهاته‌ی كارگێڕی و دارایی و ڕێكاره ته‌كنیكییه‌كانه.
وەک باسی دەکات، دابه‌شكردنی مووچه‌ی فه‌رمانبه‌ران پڕۆسه‌یه‌كی دینامیكییه، مانگانه گۆڕانكاریی زۆر و جۆراوجۆر له بڕی شایسته‌ی مووچه‌ی فه‌رمانبه‌راندا ڕووده‌دات، له ئاماده‌كردنی لیستی مووچه‌ی مانگانه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌ر فارمانگه‌یه‌كدا، هه‌موو به‌شه‌كانی كارگێڕی و میلاكات و ژمێریاری و وردبینی به‌شداری ده‌كه‌ن له دیاریكردنی بڕی شایسته‌ی هه‌ر فه‌رمانبه‌رێك، هه‌ر له دامه‌زراندن و دیاریكردنی مووچه و ده‌رماڵه‌كان و هه‌ژماركردنی ژماره‌ی ئه‌و ڕۆژانه‌ی كه فه‌رمانبه‌ر شایسته‌ی پێدانی مووچه و ده‌رماڵه‌كانه، تاكوو لێبڕینه‌كان، به‌هۆی ده‌وام نه‌كردن و مۆڵه‌تی بێمووچه و مۆڵه‌تی خوێندن و نه‌خۆشی و … هتد، تا گۆڕانكاری له ده‌رماڵه‌كان به‌هۆی له‌ئه‌ستۆگرتنی ئه‌ركی جۆراوجۆر و یان وازهێنان لێی، هێنانی بڕوانامه‌ی نوێ و سه‌رمووچه و… هتد. بەکورتی ئەو ڕێکارانە و چەندانی دی، وا دەکەن، بیرۆکەی پێدانی ڕاستەوخۆی مووچە لەلایەن بەغداوە، بیرۆکەیەکی بەتاڵ بێت.
ئاسۆیەکی ڕوون نییە
حکوومەتی عێراق مووچە و شایستە داراییەکانی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستانی بە بارمتە گرتووە و وەک کارتێکی گوشار بەرانبەر بە هەرێمی کوردستان و دەسەڵاتەکەی بەکاری دەهێنێت. حکوومەتی هەرێم خۆی شکستی هێناوە، لە پەرەپێدانی داهاتی ناوخۆیی بەڕادەیەک کە قەرەبووی لانیکەمی مووچەی مووچەخۆران بکاتەوە، لە دۆخێکدا پشکی گەورەی داهاتی هەرێم پشت بە نەوت دەبەستێت و لە ئازاری ئەمساڵیشەوە فرۆشتنی سەربەخۆی نەوت ڕاگیراوە و بەوەش هەرێم بەشە سەرەکییەکەی داهاتی لەدەستداوە.
بیرۆکەکانی وەک جیاکردنەوەی مووچە لە خەرجی فیعلی و شایستە داراییەکانی دیکەی هەرێم، هەرچەند حکوومەتی هەرێم وەک ڕێگاچارەسەرییەکی کاتی هەوڵی بۆ دەدات، بەڵام تا ئێستا گرەنتییەک لە جێبەجێکردنیدا نییە لەلایەن بەغداوە، سەرەڕای ئەوەی چارەسەری بنەڕەتی گرفتەکە ناکات. هەرچی پێوەندی بەو دەستپێشخەرییەوە هەبێت کە داوای خەرجکردنی مووچە بەڕاستەوخۆ لەلایەن بەغداوە دەکات، بەهۆی ئاستەنگە دارایی و کارگێڕی و تەنکیکییەکان لە پڕۆسەی دیاریکردنی مووچەی مووچەخۆراندا، بیرۆکەکەی لەسەر بنەمایەکی فشۆڵ دامەزراوە و هەنگاوێکی بەتاڵە.
هاوکات، دابینکردنی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم پاڵپشت بە داهاتی ناوخۆی هەرێم لەتوانادا نییە و لەلایەن عێراقیشەوە، مووچە بە ناکۆکییە سیاسییەکانەوە گرێدراوە. تا ئەوکاتەی دەرچەیەک بۆ ناکۆکییە سیاسییەکان نەدۆزرێتەوە، هیچ دڵنیاییەک بۆ ئاساییبوونەوەی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان نابێت.