ئێواره‌ی چوارشه‌م، ٢١ی شوباتی ٢٠٢٤، کەناڵی عەرەبیی (الحدث) دیدارێكی ته‌له‌ڤزیۆنی له‌گه‌ڵ نێچیرڤان بارزانی، سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان ده‌رباره‌ی دۆخی ئه‌منی و سیاسیی عێراق و هه‌رێمی كوردستان و كێشه‌كانی هه‌ولێر ـ به‌غدا و پێشهاته‌كانی ناوچه‌كه بڵاوكرده‌وه. ئه‌مه ده‌قی دیدارەکەیە.
بەڕێز نێچیرڤان بارزانی، بە دوا پێشهاتەكان لەگەڵتاندا دەستپێدەكەین. ئێستا دانوستان بۆ كۆتاییهێنان به ئەركەكانی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی لە عێراق هه‌یه، نوێنەرانی هەرێمی كوردستانیش لەم دانوستانه‌دا بەشدارن. بە بۆچوونی به‌ڕێزتان مانەوەی هێزەكانی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی پێویستییه‌كه بۆ عێراق و هەرێمی كوردستان؟
- هێزەكانی هاوپەیمانان لەسەر داوای حكوومەتی عێراق بۆ یارمەتیدان لە دژی تیرۆرستانی داعش هاتنە عێراق. بێگومان لە ساڵی 2014ـه‌وه تا ئێستا كاتێكی زۆر تێپه‌ڕیوه، ئێستایش زۆر ئاسایییە جارێكی دیكه دانوستان بكرێت بۆ دیاریكردنی شێوەی پەیوەندیی داهاتووی نێوان هێزەكانی هاوپەیمانان و بەغدا، لەسەر ئەو بنەمایه‌ش بڕیار بدرێت ئاخۆ شێوەی پەیوەندیی داهاتوو چۆن دەبێت و ئایا عێراق پێویستی بە یارمەتی هەیە یان نا؟!
بەڕێزتان گوتتان ئەم هاوپەیمانییە ساڵی 2014 بوو كە ئەوكات داعش هەبوو، گوتتان ماوەیەكی زۆری بەسەردا چووە، كه ده‌كاته نزیكەی دە ساڵ، ئێستا دۆخی داعش لە عێراق چۆن دەبینن؟
- بە ڕای ئێمە پرسی داعش تەنیا پەیوەندی بە عێراقەوە نییە، به‌ڵكوو پرسێكه په‌یوه‌ندی به سەقامگیریی سووریاشه‌وە هه‌یه. پێمانوایە تاكوو دۆخی ئاسایش لە عێراق و سووریا بەم شێوەیە بێت، داعش هێشتا تا ڕادەیەكی زۆر هه‌ڕه‌شه‌یه له‌سه‌ر عێراق.
ئایا هەرێمی كوردستان جوگرافیای جێگرەوه‌ی عێراق دەبێت بۆ بنكە سەربازییەكانی ئەمەریكا؟
- لەم بابەتەدا ئێمە هەرێمی كوردستان بە جیاواز لە عێراق نابینین. سیاسەتی ئێمە ئەوەیە هەر بڕیارێك كە بدرێت لە چوارچێوەی جوگرافیای عێراقدا دەبێت، هەرێمی كوردستانیش وەك بەشێك لە عێراق پابەند دەبێت بەو بڕیارەی عێراق بە شێوەیەكی گشتی لەسەر ئەم بابەتە دەیدات. پرسی ئێمە پرسێكی سۆزداری نییە لەگەڵ ئەمریكادا، زیاتر بۆچوون و دیدی ئێمە ئەوەیە: ئاخۆ ئێمە پێویستیمان بە یارمەتی هەیە یان نا؟ با نموونەیەكتان بۆ بهێنمەوە، ساڵی 2011 هێزەكانی ئەمریكا عێراقیان بەجێ هێشت و چوونه دهرهوه، ساڵی 2014 بەپەلە عێراق نامەی بۆ نەتەوە یەكگرتووەكان نووسی و داوای یارمەتی كرد. بە ڕاستی بەبێ یارمەتیی هێزەكانی هاوپەیمانان و ئەمریكا بۆ عێراقییەكان لەو كاتەدا، بە هیچ شێوەیەك نەیاندەتوانی هێزەكانی تیرۆریستانی داعش ڕابگرن. هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەی عێراقدا بڕیار دەدات و بڕیارێكی سەربەخۆی نییە، چونكە بەشێكە لە عێراق و لەو چوارچێوەیەدا بڕیار دەدات.
چۆن هەڵوێستەكانی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی بەرانبەر بە هەڕەشەكانی سەر هەرێمی كوردستان هەڵدەسەنگێنن؟
- ئەوان بە پەیام و ڕاگەیەنراو پشتگیرییان كردووە. سه‌ركۆنه‌ی ئەو كرده‌وانه‌یان كردووە كە تا ئێستا ڕوویانداوه. بە شێوەیەكی گشتی ناتوانم بڵێم ئەو هەڵوێستانەیان له سه‌دا سه‌د هەرێمی كوردستانیان پاراستووە، بەڵام دەتوانم بڵێم ئەوەی كە پێیانكراوە، كردوویانە.
پێتانوایە كشانه‌وه‌ی ئەمریكا لە عێراق، به‌هانه‌ی گرووپه چەكداره‌كان ناهێڵێت بۆ هێرشكردنه سه‌ر بنكە و بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لە عێراق و هەرێمی كوردستان؟
- با له‌وەوە دەستپێبكەم، بەڕێز سەرۆك وەزیرانی عێراق وەسفێكی بۆ ئەو كارانەی ئەو گرووپانە كرد و بە كردەوەی تیرۆریستی ناوی بردن. ئەوەی ئەم گرووپانە دەیكەن، یەكەمجار پێشێلكردنی سەروەریی عێراقە، هیچ مەعقوول نییە عێراق خۆی داوای لە هێزێك كردووە بێت یارمەتی بدات، ئینجا ئێستا بە ناردنی درۆن و هەڕەشە، داوا دەكات ئەم هێزە بچێته دهرهوه، یان لێره نەمێنێت. ئەمانە هەمووی بیانوون، ئەگەر ئەمەریكا چووه دهرهوه، چ گه‌ره‌نتییه‌ك هەیە ئەم هێزانە هەڕەشەی زیاتر نابن بۆ هەرێمی كوردستان، یان هەڕەشەی زیاتر نابن بۆ پێكهاتەكانی دیكەی عێراق؟! یان كێ ده‌ڵێ هەڕەشە نابن بۆ شێوەی حوكمڕانی لە بەغدا؟ ئەم هێزانە هیچ ڕوانگه‌یه‌كی ڕوونیان نییه و لە تاریكیدا ماونەتەوە. ئەمانە دەیانەوێ عێراق بەرەو كوێ ببەن؟ به دڵنیایییه‌وه دەمەوێ ئەوەش بڵێم ئەگەر پرسەكە سەروەریی عێراقه، بێگومان ئەمانە له سەرۆك وەزیرانی عێراق عێراقیتر نین. سەرۆك وەزیرانی عێراق دەزانێت بەرژەوەندیی عێراق بە چ شێوەیەكە و لە كوێدایه؟ بە بۆچوونی من هیچ پاساوێك نییه بۆ ئەم كردەوە خراپانەی ئەم گرووپانە ئەنجامی دەدەن. پرسەكە هه‌ر ئەوە نییە كە هەڕەشەیان لە ئەمەریكا كردووە، بەڵكوو لە هێزی پێشمەرگەیان داوە، له كاتێكدا هێزی پێشمەرگە بەشێكە لە سیستمی به‌رگریی پاراستنی عێراق، هه‌روه‌ها لە هاووڵاتیانی سڤیلیشیان داوە. پێشتریش هەوڵیان داوە، دەبێت سنوورێك بۆ ئەمە دابنرێت. زۆر باسی سەروەریی عێراق دەكەن، ئەوانەی سەروەریی عێراق پێشێل دەكەن، بەرلە هەموویان ئەم گرووپانەن كه ناهێڵن سەرۆك وەزیران كاری خۆی بكات وەك فەرماندەی گشتیی هێزە چه‌كداره‌كان. ئەوانه‌ی كە هەم لە ناوەوە و هەم لەناو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیشدا عێراق بێ بەها دەكەن، بەداخەوە هەر ئەو كردەوانەن كە ئەم گرووپانە ئەنجامی دەدەن.
ئایا دۆخی هەرێمی كوردستان كاتی ڕووبەڕووبوونەوەی داعش، یان لە ڕووبەڕووبوونەوەی ئاڵنگارییەكانی ئێستادا لە درۆن و ڕۆكێتی ئێران و ئەو گرووپانه‌ی باسیان دەكەن و لەلایەن ئەوانەوە پشتگیری دەكرێن، دژوارتره؟ چۆن ڕووبەڕووی ئەم ئاڵنگاری و هەڕەشانە دەبنەوە؟
- داعش یەك لەسەر سێی خاكی عێراقی داگیر كردبوو، بەڵام سەنگەرەكان دیار بوون. ئەمە داعش بوو، ئەمانەش ئەو هێزانە بوون كە بەرامبەریان وەستا بوون، هێزه‌كان سوپای عێراق بوون، پێشمەرگە بوون، حەشدی شەعبی بوون. بە بۆچوونی من ئەوەی ئێستا هەیە زۆر سه‌ختتره لەوكات، چونكە هەڕەشەكە لە دەرەوە نییە، هەڕەشەكە لەناو ماڵی خۆتە، هەڕەشەكە لە گرووپێكه‌وه‌یە كە پارە لە حكوومەتی عێراق خۆی وەردەگرێت. ئەمە زۆر خراپترە لەوی دیكە و ناشزانی چۆن مامەڵەیان لەگەڵدا بكەی؟! نە سەنگەرەكە دیارە، نه دیاره لە كوێوه شەڕت لەگەڵدا دەكات! بە بۆچوونی من ئەوەی ئێستا دەكرێت و ئەوەی ئێستا ڕوودەدات، زۆر زۆر سه‌ختتره لە بابه‌تی داعش.
ئێوە وەك هەرێمی كوردستان چۆن ڕووبەڕووی ئەو هەڕەشانە دەبنەوە كە گوتتان له‌وه‌ی داعش سه‌ختتره؟
- هەرێمی كوردستان بە تەنیا ناتوانێت ئەوە بكات. ئەمە پێشێلكردنی سەروەریی عێراقه، بۆیه به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌یان ئه‌ركی حكوومەتی عێراقە، ئه‌ركی سەرۆك وەزیرانی عێراقە وەك فەرماندەی هێزە چەكدارەكان. مادام ئێمە لە جوگرافیای عێراقدا دەژین و بەشێكین لەم وڵاتە، پاراستنی هەرێمی كوردستانیش دەبێت بەشێكی بنەڕەتی بێت لە سیاسەت و ڕوانگه‌ی بەغدا. ئەم پرسە تەنیا پەیوەندیی بە هەرێمی كوردستانەوە نییە، ئەمە پەیوەندی بە بەغداوە هەیە. حكوومەتی عێراق دەبێت ڕۆڵی بنەڕەتیی خۆی بۆ پاراستنی هەرێمی كوردستان بگێڕێت.
ئایا ئێوە ڕازین لەو مامەڵەیەی حكوومەتی عێراق لەگەڵ ئەو هەڕەشانەدا دەیكات كە ڕووبەڕووی هەرێمی كوردستان دەبنەوە، چ ئەوانەی لە ئێران و چ ئه‌وانه‌یشی له توركیاوه‌ن؟
- وەك سەرۆك وەزیران، وەك كه‌سی خۆی و فەرمانده‌ی گشتیی هێزە چەكدارەكان، هەڵوێستی زۆر باشی هەبووە، چ دەربارەی ئێران و چ دەربارەی وڵاتانی دیكەش كە كێشە بۆ عێراق دروست دەكەن، بەڵام ڕاستییەك و پرسیارێك هەیە، ئه‌ویش ئەوەیە: ئایا عێراق لەمە زیاتری پێدەكرێت یان نا؟ بە بۆچوونی من عێراق دەبێت هەوڵ بدات زیاتر لەمه بكات. بۆ ناوبانگی عێراق دروست نییە لەناو عێراقدا چه‌ند كۆمه‌ڵێك چەكدار هەبن، هەڕەشە لە بەشێكی ئەم وڵاتە بكەن، ئەوانیش ئه‌و گرووپانه‌ن. عێراق و سەرۆك وەزیرانی عێراق بەرپرسیاریه‌تییان له‌سه‌ره. دەبێ كۆتایی بەم پرسە بهێنێت كه لە زیان زیاتر هیچ خێرێكی نە بۆ عێراق و نە بۆ هەرێمی كوردستان تێدا نییە. مەترسیی هەرێمی كوردستان له‌وەوە دەستپێدەكات، ئەگەر عێراق هەرێم نەپارێزێت، ئەگەر بە جددی بەغدا به‌رگری له هەرێم نه‌كات، ئەو كاتە هەرێم دەبێت بیر لە شتێكی دیكە بكاتەوە، چونكە لە ئەنجامدا پاراستنی هەرێم بۆ ئێمە كاری له‌پێشێنه‌ی بنەڕەتییە، ئه‌وه‌ش ئه‌ركی بەغدایه. من له‌و بڕوایه‌دام بەڕێز سەرۆك وەزیران درێخی ناكات و ئەوەی لە توانایدایە بۆ ئەم مه‌به‌سته ده‌یكات.
چەند جارێك لە قسەكانتاندا دووبارەتان كردەوە كە ئەمە بەرپرسیاریه‌تیی سەرۆك وەزیرانە، ئایا سەرۆك وەزیران ده‌توانێ لە حاڵی ئێستادا لەمبارەیەوە چی بكات؟
- سەرۆك وەزیران دەبێت هەوڵێكی جددی بدات، ئەم گرووپانەش دەبێت بە قسەی بكەن، چونكه ئه‌وه‌ی ئەمڕۆ ئەو گرووپانه دەیكەن، عێراق لەبەرچاوی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بێ بەها دەكات. دەبێ دەرفەت بدەن سەرۆك وەزیران وەك فەرماندەی هێزە چەكدارەكان ئەركی خۆی جێبەجێ بكات. زوو یان درەنگ دەبێ سنوورێكیان بۆ دابنرێت.
ئایا ئێران دراوسێ، هاوڕێیه‌كی چاك، یان دوژمنه؟
- پەیوەندیی ئێمە لەگەڵ ئێراندا، پەیوەندییەكی كۆنە، ئێران دراوسێیەكی گرنگی ئێمەیە و ناتوانین ئەو جوگرافیایە تێك بدەین. پێش ئەو ڕووداوانە با باسی پەیوەندییەكانی خۆمان لەگەڵ ئێراندا بكەین. پێمانوابوو پەیوەندییەكی زۆر باشمان لەگەڵ ئێراندا هەیە. ئه‌گه‌ر لەلایەنی ئابوورییەوە سەیری ژمارەكان بكەین، لەڕووی ئابووری و بازرگانییەوە ژمارەكان بەرەو بەرزبوونەوە دەڕۆیشتن. بۆ دووهەم ساڵ بوو لە هەرێمی كوردستان مۆڵەتمان دەدا ئەوانەی دەچوونه كەربەلا و نەجەف لە هەرێمی كوردستانەوە تێپەڕ ببن. لەسەر دۆسیه‌ی ئەمنی پێشكەوتنی زۆر باشمان هەبووە لەگەڵ ئێراندا. كە دەڵێم ئێمە، مەبەستم عێراق و هەرێمی كوردستانە بەیەكەوە. بۆیە بۆ ئێمە ئێران دراوسێیەكی گرنگە، بەڵام پرسیار ئەوەیە: كه بە ڕۆكێتی كرووز لە ماڵێكی سڤیل بدەن، ئایا دەتوانی به‌مه بڵێی دۆستایەتی؟ چ ناوێكی لێ ده‌نێی كاتێك به پاساوی ئەوەی گوایه ئەمە بارەگایەكی ئیسرائیله، ئه‌مه ده‌كه‌یت! ماڵێكی سڤیل لەناو هەولێر بۆردمان بكەیت و سێ چوار كەس شەهید بكه‌یت كه یەكێكیان منداڵێكی زۆر بچووكه، بە ڕاستی ناتوانی ئه‌مه بخەیتە ناو خانەی دۆستایەتییه‌وه! ئەگینا ئێمە هەمیشه هەوڵمانداوە، هەوڵیش دەدەین ببینە فاكتەری ئاسایش و سەقامگیری لە ناوچەكەدا، لەگەڵ ئێرانیشدا پێشتر هەر بەو شێوەیە بووە. ئێمە سەرچاوەی هەڕشە نین بۆ سەر ئێران، پەیوەندیی ئێمە لەگەڵ ئێراندا، پەیوەندییەكی كۆنی مێژوویییە. بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە: بە ڕاستی كۆماری ئیسلامیی ئێران بۆچی ئەمەی له‌گه‌ڵ هەولێردا كرد، لە كاتێكدا ئێمه ئێران بە دراوسێیەكی گرنگ دەزانین؟ ئێران بە دۆست دەزانین، پێشتر بینیمان كه دۆستی ئێمه‌یه، بۆچی ئەمەیان كردووە؟ جێی پرسیارێكی زۆر زۆر گەورەیە!
پەیوەندیتان بە تەلئەڤیڤەوە چییە؟ ئەی چی دەربارەی بوونی بارەگای مۆساد لە هەرێمی كوردستان؟ بێگومان پرسیاره‌كه‌م بەستراوەتەوە بەو تۆمه‌ته ئێرانییانه‌ی ئاڕاستەی ئێوە دەكرێت و لەسەر ئەو بنەمایە وەك ئەوان دەڵێن، هەرێمی كوردستانیان كردووه‌تە ئامانج؟
- پێش هەموو شتێك سەبارەت بە سیاسەتی دەرەوە، ئێمه پابەندین بە سیاسەتی عێراقه‌وه وەك ده‌وڵه‌ت. عێراق هەر شێوه‌یه‌ك بۆ سیاسەتی دەرەوە په‌یڕه‌و بكات، هەرێمی كوردستانیش لەو چوارچێوەیەدا مامەڵە دەكات، نە جیا و نه پێچه‌وانه‌ی بەغدا. هیچ پەیوەندییەك و هیچ بارەگایەكی مۆساد لە هەولێر نییە، ئەمە هەمووی بیانووە، ئەوەی ئێران ئەنجامی دا وەك دراوسێی عێراق كە خۆی بە دۆستیش دەزانێت، گەورەترین پێشێلكردنی سەروەریی عێراق بوو. ئەگەر بە ڕاست ئێرانییەكان زانیارییان هەیە كە ئەو شوێنە بارەگای مۆساد بووە، دەیانتوانی بە شێوەیەكی دیكە مامەڵە بكەن. دەیانتوانی بێ هەرێمی كوردستان بچن لەگەڵ بەغدا قسە بكەن، ئەو بەڵگانەی هەیانە كە گوایه ئەو شوێنە بارەگای ئیسرائیل بووە، ڕادەستی بەغدای بكەن، لە هەمان كاتدا داوای لێكۆڵینەویەكی هاوبەش بكەن. ئێران دەیتوانی ئەوە بكات. تەحەدا دەكەم هیچ بارەگایەكی مۆساد یان ئیسرائیل لە هەولێر نییە. پێشتریش زۆر جار ئەم شتانە لەسەر هەرێمی كوردستان باس كراوە. هەرێمی كوردستان وا وێنا كراوە، وا باس كراوە كە ئەوە ئیسرائیلە، بۆچی ئیسرائیلە؟ بۆچی ئێمه فەلەستین نین، ئێمە بۆچی ئیسرائیل بین؟ مافەكانمان پێشێل دەكرێت، ماف و شایسته‌كانمان نادرێت! جا بۆچی هەرێمی كوردستان فەلەستین نییە؟
كەواتە بۆچی ئێران ئەم هێرشانەی كردە سەر هەرێمی كوردستان؟
- هیچ لێكدانه‌وه‌یه‌كی بۆ نابینم جگە لەوە نه‌بێت كە ڕۆكێتیان هه‌یه و دەتوانن لێمان بده‌ن و دەیكەین! ئەگینا هیچ پاساوێك و هیچ بەڵگەیەك بۆ ئەمە نییە! ئەگەر ئێرانییەكان زانیارییان هەیە كە ئەو شوێنە بارەگای مۆساد بووە، ئەمە كاره‌ساته بۆ دەزگاكانی هەواڵگریی ئێران و دەبێت پێداچوونەوە بە هەموو دەزگا ئەمنییەكانی خۆیاندا بكەنەوە. پێشتر لە سه‌رده‌می شەهید قاسم سولەیمانی، هەمان كێشە هەبووە و خوا لێی خۆش بێت جارێكیان لەگەڵ كۆمه‌ڵێك كه‌س لە دەزگا هەواڵگرییەكانی ئێران، هاتنه لام. گوتیان زانیاریی دەزگاكانی هەواڵگریی ئێمە ئەوەیە كە ئێوە لە شوێنێك لە كوردستانه‌وه چاودێریی ئێران دەكەن! یەكسەر پێمگوت جەنەراڵ ئێستا ئێمە لێرە دانیشتووین، ئەوانەی ئەمە دەڵێن با هەر ئێستا بڕۆن لێكۆڵینەوە بكەن و بزانن ڕاستە یان نا؟! به ڕاستیش وایانكرد و ئاشكرا بوو كه هیچ ڕاستی و بنه‌مایه‌كی بۆ نەبوو! ئەمجارەش دەمانتوانی ئەو كێشانە بەو شێوەیە چارەسەر بكەین. پرسیارێك كه زۆر جێی سه‌رسوڕمانه بۆ ئێمه، ئەوەیە: ئێران بۆچی وای كرد؟ هۆكار؟ تا ئێستاش ئەو هۆكارە نازانین، بەڵام ئێمه به ته‌واوی دڵنیاین كه هیچ باره‌گایه‌كی ئیسرائیلی و هیچ كه‌سێكی ئیسرائیلی له‌وێ نه‌بووه.
ئایا دوای ئەو ڕووداوە هیچ پەیوەندییەك لەنێوان ئێوە و ئێراندا دروست بوو؟
- نەخێر، سەرۆكی دەزگای ئاسایشی نه‌ته‌وه‌ییی ئێران سەردانی بەغدای كردبوو، لەگەڵ بەڕێزان سەرۆك وەزیران و قاسم ئەعرەجی قسەی كردبوو، بەڵام بۆ هەرێمی كوردستان هیچ پەیوەندییەك لەنێوان ئێمەدا نەبووە.
ئایا هیچ هەماهەنگییەك لەنێوان هەولێر و ئەنقەرەدا هەیە كاتێك توركیا له پارتی كرێكارانی كوردستان لە هەرێمی كوردستان ده‌دات؟
- پەكەكە بۆ هەرێمی كوردستان و بۆ عێراق سەرئێشەیەكی گەورەیە. ئەمانە هیچ به‌هایه‌ك بۆ دامه‌زراوه ڕه‌واكانی هەرێمی كوردستان دانانێن، لەناو خاكی ئێمەوە هەڕەشە لە توركیا دەكەن. به ته‌واوی ئه‌و پره‌نسیپه ڕه‌تده‌كه‌ینه‌وه و قبووڵمان نییە خاكی هەرێمی كوردستان ببێتە سەرچاوەی هەڕەشە بۆ دراوسێكانمان، جا ئەو دراوسێیە چ توركیا بێت، یان ئێران. ناكرێت ئۆپۆزسیۆنی ئەم وڵاتانە هەرێمی كوردستان وەك ناوچه‌یەكی ئەمنی سەیر بكەن بۆ دروستكردنی كێشە لەو وڵاتانەدا. زۆر بەداخەوە پەكەكە ڕۆڵێكی زۆر خراپ لەوڕووەوە دەگێڕێت. ناوچە شاخاوییەكانی هه‌رێمی كوردستان بەكاردەهێنێت و هەوڵ دەدات كێشە بۆ توركیا دروست بكات. ئەمە بەلای ئێمەوە به هیچ شێوه‌یه‌ك قبووڵكراو نییە.
لە چوارچێوەی قسەكانتاندا سەرنجی ئەوەم دا كە ڕێزێكی زۆرتان بۆ سەرۆك وەزیرانی عێراق محەمەد شیاع ئه‌لسوودانی هەیە. چەند ڕۆژێك بەر لە ئێستا كە بینیم، ئەویش بە هەمان شێوە ڕێزی بۆ ئێوە هەبوو. پەیوەندییەكانی لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا بە پەیوەندیی زۆر چاك ناوزه‌د كرد، بەڵام بۆچی تا ئێستا كێشەكانی نێوان بەغدا و هەولێر چارەسەر نەكراون؟
- گومان له‌وه‌دا نییه كه سەرۆك وەزیرانی عێراق نیەتی خێری بۆ هەموو عێراق هەیە بە كورد و بە عەرەب، بە مەسیحی و بە هەموو پێكهاتەكانه‌وه. یەكێك لەو كەسانەیە كە دوای ئەوەی بوو بە سەرۆك وەزیران، قورسایی داوه‌ته سەر خزمەتگوزاری و چۆنیەتیی پێشكەوتنی ئابووری لە وڵات. ئەمە دوو شتی بنەڕەتین بۆ عێراق، دیدگاكەشی زۆر ڕوونە كە دەیەوێت عێراق بەرەو قۆناغێكی جیاواز ببات، بەڵام چەند یارمەتیی سەرۆك وەزیران دەدرێت؟ بە بۆچوونی من، زۆر كەم یارمەتیی سەرۆك وەزیران دەدرێت. ئێمە وەك كورد یارمەتیمان داوە، بەردەوامیش دەبین، چونكە دیدگای سەرۆك وەزیران خزمەتی هەموو عێراق دەكات. پرسەكە ته‌نیا كورد نییە، ئەو دیدگایە لە خزمەت هەموو پێكهاتەكانی عێراقدایە. ئەوەی لە سەرۆك وەزیران دەیبینین، جیاوازی لەنێوان پێكهاتەكانی عێراقدا ناكات. عێراق كێشەیەكی گەورەی متمانه‌ی هەیە. دوای ساڵی 2003 ئێمه له عێراق سیستەمێكمان دروست كرد، گوتمان سیستەمێكی فیدڕاڵین، بەڵام ئەمڕۆ دوای ساڵی 2003 تا ئێستا كە ده‌وری بیست ساڵ تێدەپەڕێت، بە ڕاستی خۆشمان نازانین سیستەمی عێراق و سیستەمی بەڕێوەبردنی عێراق چییە؟! مامەڵەی بەغدا لەگەڵ هەرێم زۆر ناوەندی و زیاد لە پێویست ناوەندییە. دوای بیست ساڵ، تا ئێستا سیستەمی فیدڕاڵی لە عێراق وەك سیستەمێكی بەڕێوەبردن جێبەجێ نەكراوە! هۆكاری چاره‌سه‌رنه‌بوونی ئەم كێشانە كه‌سه‌كان نین، كێشه‌كه لە بنەڕەتدا بیركردنه‌وه‌یه! سیسته‌م له ده‌ستووردا فیدراڵییه، به‌ڵام لە جێبه‌‌جێكردندا زۆر زۆر ناوەندییە، دەبێ ئەمە یەكلا بكرێتەوە. ئەوەی ئێستا لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا دەكرێت، هیچ پەیوەندییەكی بە هیچ جۆرە سیستەمێكی فیدراڵییەوە لە جیهاندا نییە! كێشەكە لێرە دەستپێدەكات، ساڵی 2003 دوای ڕووخانی سەددام ئەوەی ئێمە پێمان كرا وەك كورد، چ جەنابی خوالێخۆشبوو مام جەلال، چ جەنابی سەرۆك مەسعوود بارزانی كردیان بۆ ئەوەی عێراق بە یەكپارچەیی بمێنێتەوە، تا ڕادەیەك هێزەكانی پێشمەرگەمان نارد تا لەو كاتە سەختانەدا ئاسایشی بەغدا بپارێزن. ئەوەشمان كرد، بەڵام ئەمڕۆ لە كوردستان پرسیاری جەوهەری ئەوەیە: ئێمە بەرەو كوێ؟ داهاتووی ئەم وڵاتە بەرەو كوێ دەڕوات؟ ئەو دۆخەی ئێستا هەمانە لە عیراق، پێش ساڵی 2003یش هەمان دۆخمان هەبوو، بەڵام ئەمەریكا بە ئێمەی گوت فیدراڵی و دیموكراسی دێته ئاراوه، ئێمەش وەك كورد ئه‌وه‌ی پێویست بوو بۆ عێراق كردمان. ئێستا برایانی ئێمە لە بەغدا دەبێ زۆر بە جددی بیر لەوە بكەنەوە، بەسە ئەو هەموو تۆمه‌تباركردنەی لەسەر هەرێمی كوردستان دەیكەن گوایە هەرێم خۆی جیا دەكاتەوە، جوداخوازە، هەرێم وایه و وایە! نه‌خێر، هەرێم نە دەیەوێت لە عێراق جیا ببێتەوە، نه جوداخوازیشە، هەرێم مافەكانی خۆی دەوێت.
به‌ڵام ئێوه ڕیفراندۆمی جیابوونەوەتان ئەنجامدا!
- ته‌نانه‌ت ڕیفراندۆمیش كە كرا لە بێهیوایی بوو لە بەغدا. ئەگەر ئه‌و بێهیوایییه نەبووایە، زۆر شت نەدەكران، ئێستاش ئەوە بێهیواییە هەیە. هەمیشە كه حكوومەتێكی نوێ دروست دەبێت، دەبینە بەشێك لەو حكوومەتە بەو هیوایه‌ی ئەو كێشانە چارەسەر بكرێن، بەڵام چارەسەر ئەستەمە. سەرۆك وەزیران كاره‌كان ئاسان ده‌كات. كه كێشەیەك دێتە پێشه‌وه، ئێمه به په‌یوه‌ندییه‌كی تەلەفۆنیی نێوانمان چارەسەری دەكەین و هەوڵ دەدەین، بەڵام بابەتەكە سەرۆك وەزیران نییە، پرسەكە سیستەمی بیركردنەوەیە! برایانمان لە بەغدا دەبێ گرنگییه‌كی جددی بەو بابەتە بده‌ن و كاری بۆ بكەن بۆ یەكپارچەییی عێراق و بۆ پێكەوەژیانێك لەناو ئەو جوگرافیایەدا كە پێی دەگوترێت عێراق، ئێمه‌ش بۆ ئەوە ئامادەین.
جه‌نابی سەرۆك، گەلی كوردستان بە هۆی دواكەوتنی مووچه‌وە لە دۆخیكی خراپدایە، ئایا هەرێمی كوردستان ئەو پارەیەی نییە كە مووچەكانیان بدات تا باری سەرشانیان سووك ببێت تا ئەو كاتەی كێشەكانتان لەگەڵ بەغدا چارەسەر دەكەن؟
- لەمڕووەوە توانای هەرێمی كوردستان زۆر سنووردارە. پێشتر نەوتمان لە كوردستان دەفرۆشت بۆ دابینكردنی مووچە، ئێستا وه‌ك دەزانن ئەو نەوتە نافرۆشرێت. حكوومەتی هەرێمی كوردستان زۆر بە شەفافییەتەوە هەڵسوكەوتی لەگەڵ بەغدا كردووە، ئێستا ئەركی بەغدایه كە دەبێت مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان دابین بكات وەك بەشێك لە عێراق. ئه‌مه بەرپرسیاریه‌تیی ئەوانە، سەرۆك وەزیرانیش ئەمە تێدەگات. لە سه‌ردانه‌كه‌مدا چه‌ند هەفته‌یه‌ك لهمهوبهر بۆ بەغدا، زۆر بە درێژی لەگەڵ سەرۆك وەزیراندا باسمان كرد. دەتوانم بڵێم لە دوا قۆناغداین بۆ ئەوەی پەنا بە خوا بگەینە چارەسەرێك لەسەر ئەم بابەتە.
نەوتی پێشوو كە لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی توركییەوە هەناردە دەكرا، ئەو پارەیەی دەگەڕایەوە نەدەچووە خەزێنەی حكوومەته‌وه، بەڵكوو دەچووە گیرفانی تایبەت! عێراق بەم شێوەیە هەرێمی كوردستانی تۆمه‌تبار دەكرد، ئێوه چۆن وەڵامی ئەم تۆمه‌تە دەدەنەوە؟
- ئەوكات سەرۆك وەزیران بووم، نەوت لە كێڵگە نەوتییەكانی هەرێمی كوردستانه‌وه دەچووە بەندەری جەیهان. لە بەندەری جەیهانی توركیا كۆمپانیای سۆمۆ هه‌یه كە هه‌موو كاری هەناردەكردنی نەوت و پرسی نەوتی عێراق ده‌كات. لەوێ چاودێریی هەموو بەرمیلێكی دەكرد. ئێمە داوامان كرد كە دەبێ سۆمۆ لەوێ بێت. سۆمۆ هەموو ژمارەكانی تۆمار دەكرد، دوای ئەوە نەوت بە كڕیارەكانی نەوت دەفرۆشرا. ئەو پارەیەی دەهاتەوە، بە ڕێگەپێدانی بانكی ناوەندیی عێراق، دەهاتەوە هەرێمی كوردستان. ئەو كاتە كە ئێمە بودجه‌مان لە بەغدا نەبوو، ئەو پارەیە بۆ مووچە خەرج دەكرا. ئەم پرۆسەیە هەمووی لەلایەن كۆمپانیا نێودەوڵەتییه‌كانه‌‌وه وردبینی بۆ دەكرا. كۆمپانیا نێودەوڵەتییه‌كان سەیری هەموو ئەو ژمارانەی دەكرد، ئێستاش ئەو ژمارانە هەموویان هەن. ئەمانەمان هەمووی بە وردی داوەتە بەغدا و داومانەتە پەرلەمانی كوردستان. هەر كەسێك بیەوێ زانیاری لەسەر ئەو دۆسیه‌یه هەبێت، بەوپەڕی شەفافییەتەوە هەموو شتەكان هەن. ئەم تۆمه‌تانه بێ بەڵگەن و ڕاست نین. فرۆشتنی نەوت شتێك نییە بتوانی بیفرۆشی و بیخەیتە گیرفانی خۆته‌وه. شتی وا مومكین نییه! زۆر جار باس لەوە دەكرێت كە هەرێمی كوردستان یەكلایەنە نەوتی فرۆشتووە. ئێمە یەكلایەنە نەوتمان نەفرۆشت، عێراق شوباتی ساڵی 2014 بودجه‌ی هەرێمی كوردستانی بڕی، ئێمە مانگی ئایاری هەمان ساڵ دەستمان بە هەناردەكردنی نەوت كرد. پێشتر لەگه‌ڵ عێراق ڕێككەوتنمان هەبوو، ئەگەر ئەوان بودجەمان نەدەن كە ئەوكاتە مالكی سەرۆك وەزیران بوو، مافی خۆمانە نەوت هەناردە بكەین.
سه‌باره‌ت به ئێستای پەیوەندیی كوردی ـ كوردیی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان چیمان پێدەڵێن؟
- گومان لەوەدا نییە كە ناكۆكیمان هەیە، چونكە ئێمە دوو حزبی جیاوازین، یەك حزب نین، بەڵام له ئاستی كه‌سیدا ئەوەندە نیگەران نیم لەوەی ئەو پەیوەندییە بەرەو خراپتر بڕوات. كاتێك كێشه‌یه‌ك له‌م په‌یوه‌ندییه‌دا دێتە پێشەوە، هەوڵ دەدەین چارەسەری بكەین. كە هەڵوێستێك هەیە، هەوڵ دەدەین هەماهەنگی له‌باره‌یه‌وه بكەین. ئەم پەیوەندییە شتێك نییە هەڕەشەیەكی گەورە بێت بۆ هەرێمی كوردستان، بەڵام بێگومان دەبێ ئەو پەیوەندییە لەوەی كە ئێستا هەیە باشتر ببێت، چونكە ئەوەی ئێستا هەیە حاڵەتێكی تەندروست نییە بۆ هەرێمی كوردستان. بێگومان دەبێت هەوڵی هەردوولا ئەوە بێت كە ئەم پەیوەندییە باشتر ببێت.
جەنابتان سەرقافڵەی پرۆسەی هەستانەوەی هەرێمی كوردستان بوون. من لە ساڵی 2007ەوە سەردانی هەرێم دەكەم، دەزانم ئەوكات كە هاتم، فڕۆكەخانە تەنیا ژوورێكی بچووك بوو، هەولێر تەنیا خانوو بوو، هیچ باڵەخانه‌یه‌كی هه‌وربڕی تێدا نەبوو، ڕێگەی دهۆك هیچ ڕووناكییەكی تێدا نەبوو، لانی كه‌م چوار كاتژمێری دەخایاند تا دەگەیشتین. ئێستا هەولێر لەڕووی كۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیری و ئاوەدانكردنەوە، شارێكی پێشكەوتووە. ئێستا چۆن ئەو ئەزموونە هەڵدەسەنگێنن، بەتایبەتی دۆخی ئابووری و سیاسی و ئەمنیی ئێستا؟
- لە ڕاستیدا ئاوەدانیی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2005ەوە وردە وردە دەستیپێكرد، به‌ڵام بەداخەوە داعش پرۆسەی ئاوەدانكرنەوەی هەرێمی كوردستانی زۆر دواخست. سوپاس بۆ خوا ئێمە دۆخێكی ئەمنیی زۆر باشمان هەیە، لەڕووی ئەمنییەوە لە كوردستان كێشەیەكی وا نییە كە پێی بڵێین كێشەیە، به‌ڵام لەڕووی ئابوورییەوە بەداخەوە لەبەر پرسی هەناردەنەكردنەوەی نەوت و بابه‌تی مووچە، ئێستا ئێمه لە دۆخێكی سه‌ختی ئابووریداین. له‌وه‌شدا ته‌نیا ئێمه نین، لەبەر ئەوەی تا ئێستا بەغدا بە جددی پرسی هەناردەكردنەوەی نەوتی چارەسەر نەكردووە، عێراق بە شێوەیەكی گشتی تا ئێستا نزیكەی حەوت ملیارد دۆلار زیانی بەركەوتووە. پرسەكە ته‌نیا هەرێمی كوردستان نییە، عێراقه بە شێوەیەكی گشتی. كەرتی تایبەت لە هەرێمی كوردستان ڕۆڵێكی زۆری هەیە. ئەمڕۆ ئەگەر هەولێر و شارەكانی دیكەی هه‌رێمی كوردستان ببینی، جووڵەیەكی زۆر جددیی ئابووری هەیە، بەڵام ئەگەر پرسی هەناردەكردنی نەوت و مووچە لەگەڵ بەغدادا چارەسەر بكرێت، داهاتوویه‌كی زۆر باش لەڕووی ئابوورییەوە بۆ هەرێمی كوردستان پێشبینی دەكەم.
(كاك نێچیرڤان، دڵی شێرە) بەو شێوەیە نزیكەكانتان ناوتان دەهێنن، تا چەند ئامادەن ئەو دڵەتان بۆ بەرگریكردن لەو هەرێمە و ده‌ستكه‌وته‌كانی بەكاربهێنن؟
- ئەمە ئه‌رك و بەرپرسیاریه‌تییە. بێگومان ئەوەی پێم بكرێ و لە توانامدا بێت بۆ ئه‌م به‌رژه‌وه‌ندییه، بۆ چاكه بۆ هەموو عێراق، بۆ چاكه بۆ هەرێمی كوردستان وەك بەشێك لە عێراق و بۆ هەموو عێراقییەكان، ئەوەی پێم بكرێ، دەیكەم.
ده‌رباره‌ی ئه‌و كێشە زۆرانه‌ی له ناوچەكەدا هه‌ن، لەوانەش شەڕی غەززە و ترسی ئەوەی ئەم ناكۆكییه ببێتە شەڕێكی هەرێمی، دیدگای به‌ڕێز نێچیرڤان بارزانی بۆ چاره‌سه‌ر چییە؟
- ئێمە وەك كورد ئەزموونێكمان هەیە، ئەزموونی ئێمە زۆر دوورودرێژە لە پرسی شەڕدا. لە ئەنجامدا ئەم جۆرە كێشانە دەبێ بە گفتوگۆ چارەسەر بكرێن. پرسی فەلەستین پرسێكی ڕه‌وا و پرسی گه‌لێكه، پرسی حزبێك نییە، پرسێكی ئایدۆلۆجیش نییە. پرسی گەلێكە، ئەم گەلە مافی خۆیەتی كە دەبێت كێشەكه‌ی چارەسەر ببێت. بێگومان بە هیچ شێوەیەك شەڕ كێشەكە چارەسەر ناكات. شەڕ چەند بەردەوام بێت، لە ماڵوێرانی زیاتر هیچ شتێكی دیكە بەرهەم ناهێنێت. لە ئەنجامدا ئەم كێشەیە دەبێ بە گفتوگۆ چارەسەری بۆ بدۆزرێتەوە. بە بۆچوونی ئێمە، ئەم گفتوگۆیە ئێستا ده‌رفه‌تێكه، ڕاستە ئێستا كێشەیەكی گەورە لە غەززە هەیە، بەڵام لە هەمان كاتدا هیوادارین ئەمە سەرەتای دەرفەتێكیش بێت، ئەگەر نەڵێم كۆتا دەرفەت بۆ چارەسەری ئەو كێشەیە بە شێویەك كە خەڵكی ناوچەكە بتوانن بە ئارامی و بە خۆشی لەگەڵ یەكتریدا بژین.