<داستان> لێرە وەک میتافۆر بەکارهاتووە. لەئەدەبیاتی ئینگلیزی Epic ئاماژەیە بۆ ڕووداوێکی دوورودرێژ، سەنگین، دەگمەن کە زیاتر باس لە پاڵەوانێکی مێژوویی و ئەفسانەیی بکات. دیارە لە عێراق دەوڵەت و کۆمەڵگەی مەدەنی پێچەوانەیە، داستانێکی بێزلێکراوە و یادوەرییەکی ناخۆش و تراژیدییە، بەڵام دەبێت بە ئارگیۆمێنت ئەو ڕستە ئەدەبییانە ساغبکرێنەوە، بەرگری لێبکرێت و پاساوی بۆ بهێنرێتەوە.
پێدەچێت هەندێک زاراوە و دەستەواژە باشتر کۆمەکمان بکەن بۆ ناسینی چۆنیەتی جوڵانی ئامێر و دووانەی دەوڵەت-کۆمەڵگەی مەدەنی و ڕێساکانی نێوانیان. دیارە لەدوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە، میتۆدی بیرکردنەوە، ژینگەی کارکردن و چەمکی تازە دێنەکایەوە. قۆناغی دوای جەنگ، هەمیشە قۆناغی لەدایکبوونی زۆر بوار و دیسپلینی تازەیە. سەرهەڵدانی گەشەپێدانی سیاسی، وڵاتانی تازە پێگەیشتوو Third world countries, وڵاتانی دوای داگیرکاری Post-colonialism states، پڕۆژەی دەوڵەتسازی State-building و تیۆری مۆدێرنە و وەرچەرخانی دیمۆکراتی و بنیاتنانی کۆمەڵگەی مەدەنی و … هتد ئەم وێنەیە ڕووخساری بنەڕەتی سەردەمی دوای جەنگەکە بوون و بەخێرایی خۆیانکرد بەناو ئەدەبیات و فکری سیاسییەوە.
دەکرێت عێراق لەڕێگەی دوو کۆمەڵگەوە باشتر بناسین: کۆمەڵگەی بەر لەدەوڵەت کە گوزارشتە لە <باڵایی و سەروەری یەکە ترادسیۆنەکانی وەک سیستمی خێڵ، هۆز، ململانێی سووننی-شیعی و حکومڕانی سەرباز بەسەر ئەوانی تردا> و قۆناغی دوای دەوڵەت-کۆمەڵگەی مەدەنی کە چیڕۆکەکە لە <چەمکی هاووڵاتی، بنیاتنانی دامەزراوەکان، سەروەری یاسا Rule of law، ماڵئاوایی پەیوەندی تایبەت و خوێن، لەدایکبوونی کۆمەڵگەی مەدەنی، پانتایی گشتی Public Sphere و چوونە نێو گرێبەستی کۆمەڵایەتییەوە دەستپێدەکات و دەبن بە ئۆکسجینی ژیانی سیاسی-کۆمەڵایەتی، دواتر سیاسەت و حکومڕانی بە مانا یۆنانی و ڕۆمانییەکەی لەدایک دەبن.
عێراق هێشتا نەگەیشتۆتە قۆناغی دووەم! پێناچێت بگات! ئەم نەگەیشتنە پەیوەستە بەزۆر دیاردە و پێشمەرجەوە. دیارترینیان <نەگواستنەوەی دەسەڵاتی حزبە بۆ ناو دامەزراوە سیاسییە مۆدێرنەکان Handing over of power into modern political institutions> ئەم دۆخە وایکردووە دەزگاکان لە دەزگابوونی خۆیان بکەون و مانای دەزگابوون لەدەستبدەن. وادیارە ئەم حاڵەتە بۆتە ڕووکاری ناوەوە و کاکڵداری سیاسەت و حکومڕانی لە جیهانی سێیەمدا. دەزگاکان لێرە ئەرکە سیاسی و سەرەکییەکانی خۆیان لەدەستدەدەن و ون دەکەن، تەنیا دەبن بەناوەندی کۆکردنەوە و کەڵەکەکردنی مرۆڤی بیرۆکراتی White-collar لێرەوە دەوڵەت و کۆمەڵگەی مەدەنی بەیەکەوە دەمرن و دەنێژرێن.
پێدەچێت لە ناوەڕاستی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا، بەشێوەیەکی سەرەتایی-بەشەکی هەوڵێک هەبووبێت لە عێراق بۆ گەشەپێدانی سیاسی و کارابوونی دەوڵەت-کۆمەڵگەی مەدەنی لە ڕێگەی بازاڕەوە. بازاڕ لێرە بەمانای جێهێشتنی کشتوکاڵ و گرنگیدان بە بازرگانی، دیاردەی کۆچ بۆ شارەکان، بەرزبوونەوەی داهاتی تاک و تازەبوونەوەی کۆمەڵگە. ئەم ساتەوەختە تیۆری نوێبوونەوە Modernization Theory زیاتر بەرگری لێدەکات لە بنیاتنانی کۆمەڵگەی مەدەنی و گەشەپێدان، بەڵام هەرزوو ئەم داستانە بەتاڵ بوویەوە و عێراق چووە قۆناغی جەنگ و دەوڵەت هەموو بوار-دەسەڵاتەکانی لای خۆی گلدایەوە و قووتیدا. دەوڵەت بەبێ بیرکردنەوە و گومان، خانە و تۆڕەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی خنکاند.
بەسانایی، لەدوای ٢٠٠٣ەوە دووبارە <دەوڵەت، کۆمەڵگەی مەدەنی و وەرچەرخانی دیمۆکراسی> وەک داستان لە عێراق هاتەپێشەوە. گرێبەستی کۆمەڵایەتی لەبری کۆکردنەوە و یەکخستنی هەمووان، بوو بە مایەی دابەشببوون و نامۆبوونی زیاتر. بەتایبەت کاتێک <پەیمان و دداننان بەیەکتر> کە وەک <کەتیرە-سمغ Glue> ڕۆڵی لکاندنی دەوڵەت، کۆمەڵگەی مەدەنی و بازاڕ بەیەکەوە دەبینێت، دەمرێت و ماڵئاوایی دەکات. لێرەوە دۆخی هۆبزی دێتەپێشەوە و دەبێت بە داستان و چیڕۆک و بەردەوامێتی دەبێت. لەدوای ٢٠٠٣ەوە ڕاستە عێراقی ئەمەریکییەکان دیمۆکرات و ناناوەندێتییە و چەند خولێکی هەڵبژاردنی ئەنجامداوە و فرەیی سیاسی و ئەکتەری کۆمەڵایەتی هەیە و جیاوازە لە عێراقی پاشایەتی و کۆماری کە ناوەندگەرا و نادیمۆکرات بوون، بەڵام ڕۆح و ناوکی دیمۆکراسییەکە گەشەی نەکردووە و هێشتا هەر لە تەنکایی، لێوار و ڕووخساری پڕۆسەکەداین.
