سەرەتایەکی پێویست
له ٣٠ی كانوونی دووه‌می ٢٠٠٥ خولی دووه‌می هه‌ڵبژاردنه‌كانی په‌رله‌مانی كوردستان هاوكات له‌گه‌ڵ هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئه‌نجوومه‌نی نوێنه‌رانی عیراق بەڕێوەچوو. ئه‌وه، یه‌كه‌مین هه‌ڵبژاردنی گشتی بوو، كه دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس له عێراق و کوردستان ئه‌نجام بدرێت. له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان و پارتی دیموكراتیی كوردستان له‌گه‌ڵ چه‌ند هێزێكی تر به لیستێكی هاوبه‌ش (لیستی نیشتمانیی دیموكراتی كوردستان) به‌شدارییان كرد و له كۆی ١١١ كورسی په‌رله‌مانی كوردستان، ١٠٤ كورسییان مسۆگه‌ر كرد(١).
هه‌ڵبژاردنی خولی دووه‌می په‌رله‌مانی كوردستان به‌هۆی ڕووخانی ڕژێمی به‌عسی عێراقی له ٢٠٠٣دا له هه‌لومه‌رجێكی سیاسی نوێدا ئه‌نجامدرا. ئه‌و هه‌ڵبژاردنه بۆ پڕۆسه‌ی سیاسی كوردستان گرنگییه‌كی تایبه‌تی هه‌بوو، له‌كاتێكدا كه به‌هۆی هه‌ڵگیرسانی شه‌ڕی ناوخۆیی له ١٩٩٤ و پاشان دروستبوونی دووئیداره‌ی هه‌ولێر و سلێمانی، نه‌توانرا له ساڵی ١٩٩٢ه‌وه هیچ هه‌ڵبژاردنێكی دیكه به‌ڕێوه بچێت. به‌وه‌ش پڕۆسه‌ی سیاسی و كاری په‌رله‌مانی له هه‌رێم نه‌ك هه‌ر شه‌رعیه‌تێكی زیاتری وه‌رده‌گرت، به‌ڵكو نوێبوونه‌وه‌یه‌ك له ئاستی په‌رله‌مان ڕوویدا و چه‌ند هێزێكی تریش هاتنه ناو په‌رله‌مانه‌وه كه له ساڵانی دوای یه‌كه‌مین هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مان دامه‌زرا بوون، به‌ڵام به‌هۆی ئه‌نجامنه‌دانی هه‌ڵبژاردنه گشتییه‌كانه‌وه ده‌رفه‌تی گه‌یشتن به په‌رله‌مانیان نەبوو.
له ئاستی ناوخۆی هه‌رێمی كوردستان، سه‌ره‌تاكانی كۆتایی هێنان به دوو حكوومه‌تی ده‌ستی پێكرد و له ئاستی عێراقیشدا كۆتایی به ڕژێمی به‌عس هات بوو، لایه‌نه سیاسییه‌كانی عێراق و هه‌رێمی كوردستان له هه‌وڵی پێكهێنان و بونیادنانه‌وه‌ی عێراقێکی نوێدا بوون.
هه‌ر لە ساڵانی سەرەتای ٢٠٠٣ەوە لایەنە جیاجیاکانی عێراق لە ئامادەکارییدابوون بۆ داڕشتنی دەستووری نوێی عێراق، لایەنی کوردستانی هەوڵی دەدا مافەکانی کورد و هەرێمی کوردستان لە دەستووردا جێگیر بکەن. یەکێک لەو خاڵانەی کاریان بۆ دەکرد جێگیرکردنی مافەکانی هەرێمی کوردستان لە داهاتی نەوتی عێراق و دەسەڵاتەکانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان بوو لە بەڕێوەبردنی کەرتی نەوت و گازدا. لێرەوە هەوڵەکان بۆ داڕشتنی چوارچێوەی یاسایی و جێگرکردنی دەسەڵاتەکانی بەڕێوەبردنی نەوت لە سەر ئاستی عێراق، ململانێیەک لە ئاستی کوردستان و عێراق دێنێتەکایەوە، واتە ململانێی پارتی دیموکرات و یەکێتیی نیشتمانی لە ناوخۆی هەرێمی کوردستان بۆ ململانێی نێوان هەرێمی کوردستان و عێراق دەگۆڕێت.
جێگیرکردنی پرسی نەوت لە دەستووری عێراق
له ١٠ی ئایاری ٢٠٠٥دا كۆمه‌ڵه‌ی نیشتمانیی عێراق دانیشتنێكی تایبه‌ت به چۆنیه‌تی داڕشتنی ڕه‌شنووسی ده‌ستووری هه‌میشه‌یی عێراقی به‌ڕێوه برد و لیژنه‌یه‌ك بۆ نووسینه‌وه‌ی ڕه‌شنووسه‌كه له (٥٥) ئه‌ندام هه‌ڵبژێردرا. له‌و ژمارەیه‌دا (٢٨) ئه‌ندام له لیستی شیعه، (١٥) ئه‌ندام له لیستی هاوپه‌یمانی كوردستانی و (١٢) ئه‌ندامه‌كه‌ی دی سه‌ر به لیسته جیاجیاكانی دیکە بوون. لیژنه‌كه ده‌بوو تا ١٥ی ئابی ٢٠٠٥ ڕه‌شنووسه‌كه ئاماده بكات و دواتر له كۆمه‌ڵه‌ی نیشتمانی په‌سه‌ند بكرێت و پاشان بخرێته ڕاپرسیی گشتییه‌وه بۆ په‌سندكردن.
لایەنە کوردستانییەکان لەناویاندا پارتی دیموکرات و یەکێتیی نیشتمانی هەریەک لەئاستی خۆیاندا و بە ڕاوێژ لەگەڵ شارەزایانی ناوخۆیی و بیانی لە خۆئامادەکردندا بوون. سەرباری بەشداریکردنی نوێنەرانی کورد لە نووسینەوەی دەستووری نوێی عێراق، پاشتر لێژنەیەک لە ئاستی پەرلەمانی کوردستان لە ١٠ پەرلەمانتار پێکهات، بۆ پاڵپشتی و هاوکاریکردنی نوێنەرانی کوردستان لە نووسینەوەی دەستووری نوێی عێراق. لێژنەکە ماوەیەک لە بەغدا مایەوە بۆ ئەوەی لە نزیکەوە گفتوگۆ لەگەڵ نوێنەرانی کوردستان لە نووسینەوەی دەستووردا بکات.
بەو حاڵەشەوە پێش پەسندکردنی دەستووری هەمیشەیی عێراق سەرکردایەتی سیاسی باڵای کوردستان بە پێویستیان دەزانی لەلایەن پەرلەمانی کوردستانەوە پاڵپشتی یان ڕەوایەتییەک بە دەستووری هەمیشەیی عێراق و ئەو ماف و پێدراوانە بدرێت کە لە دەستوورەکەدا بۆ گەلی کوردستان یەکلایی کراونەتەوە.
ڕاستییەکەی، زۆر پێش نووسینەوەی دەستوور و هەر له سه‌ره‌تای پێكهێنانی ئه‌نجوومه‌نی حوكم له عێراق تا ئه‌نجامدانی یه‌كه‌م هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مان و پێكهێنانی حكوومه‌تی نوێ، كورد سه‌رنجی له‌سه‌ر دۆسیه‌ی نهوت چڕ كرد بووەوە. لەو قۆناغەدا کورد داوای وەزارەتی نەوتی حکوومەتی عێراقی دەکرد، کە وەک وەزارەتێکی سیادی پێی بدرێت. له‌و چوارچێوه‌یه‌شدا لیستی هاوپه‌یمانی كوردستانی و هاوپه‌یمانی یه‌كگرتووی عێراق ڕێککەوتنێکیان کرد بوو، کە وه‌زاره‌تی نهوت به كورد بدرێت(٢)، بەڵام ئەو ڕێککەوتنە سەرکەوتوو نەبوو، لەکاتێکدا بەرهەم ساڵح جێگری سکرتێری گشتی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان بۆ پۆستی وەزیری نەوتی عێراق لەلایەن کوردەوە کاندید کرا بوو(٣).
کورد داوای وەزارەتی نەوتی حکوومەتی عێراقی دەکرد، کە وەک وەزارەتێکی سیادی پێی بدرێت. له‌و چوارچێوه‌یه‌شدا لیستی هاوپه‌یمانی كوردستانی و هاوپه‌یمانی یه‌كگرتووی عێراق ڕێککەوتنێکیان کرد بوو
شەڕی کورد لەسەر دۆسیەی نەوت لە نووسینەوەی دەستووری عێراق دا، ئاماژەیەکی ڕوونە بەوەی هەرێمی کوردستان پێ دەنێتە قۆناغێکی نوێ و کورد دەیەوێت بە شێوەیەکی کاراتر مامەڵە لەگەڵ پرسی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان بکات. لەو ڕوانگەیەوە نوێنەرانی کورد لە داڕشتنی دەستووری عێراقدا بایەخێکی تەواو بە پرسی نەوت و دەسەڵاتەکانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان دەدەن، بەتایبەت لەوەی پێوەندی بە دەسەڵاتەکانی حکوومەتی فیدڕاڵی و حکوومەتی هەرێمی کوردستان و پارێزگا بەرهەمهێنەکانی نەوت و گازەوە هەیە.
لایەنی کوردستانی لە داڕشتنی دەستووری هەمیشەیی عێراق و لەوەی پێوەندی بە پرسی نەوت و گازەوە هەیە، بە هەستارییەکی زۆرەوە مامەڵە دەکات و نایەوێت هەڵەیەکی بەسەردا تێپەڕ ببێت، کە لە زیانی دەسەڵاتەکانی حکوومەتی هەرێم لە بەڕێوەبردنی کەرتی نەوت و گازدا بشکێتەوە.
ئەو شەڕەی کورد لە نووسینەوەی دەستووری عێراق، لە دیوێکی دیکەدا، گۆڕینی بنەمای شەڕی کوردەکانە لە شەڕ لە پێناو خاک بۆ شەڕ لە سەر نەوت. واتە هەر لە پاش ٢٠٠٣ەوە سەرکردایەتی کورد شەڕ لە پێناو خاک بە شەڕ لەپێناو نەوت دەگۆڕێت، ئەوەش لە نووسینەوەی دەستووری نوێی عێراقدا دەردەکەوێت. لەبەرئەوەیە لە دیاریکردنی سنووری جوگرافی خاکی باشووری کوردستان و گەڕانەوەی ئەو ناوچانەی کوردستان، کە لە ڕاپەڕینی ١٩٩١ ئازاد نەکرابوون، سەرکردایەتی کورد شکست دێنێت یان بە لاوازی دەردەکەوێت و چارەنووسی خاک بە مادەیەکی وەک ١٤٠ دەبەستێتەوە، لە کاتێکدا لایەنی کوردستانی لە نووسینەوەی دەستووردا، ئامادە بووە سێ ڕۆژ لە سەر یەکتر گفتوگۆ لەگەڵ لایەنەکانی عەرەبی عێراقی بکات، بۆ ڕازی بوونیان بە جێگیرکردنی تەنیا وشەیەکی پێوەست بە دۆسیەی نەوت(٤).
شەڕی کورد لە نووسینەوەی دەستووری عێراقدا، گۆڕینی بنەمای شەڕی کوردەکانە لە شەڕ لە پێناو خاک بۆ شەڕ لە سەر نەوت
د. فواد مه‌عسووم ئەندامی مەکتەبی سیاسی یەکێتیی نیشتمانی و یەکێک لە نوێنەرە کوردەکان لە لیژنەی نووسینەوەی پڕۆژە دەستووری عێراق پێداگیری لەسەر ئەوە دەکات، کە ئەو، گفتوگۆ و پێداگیرییەکەی لەسەر ئەو وشەیە دروست کردووە؛ “ئه‌و گفتوگۆیه من دروستم كرد، چونكه له زمانی عه‌ره‌بیدا كاتێك ده‌ڵێین (مع) واته له‌گه‌ڵ، بۆنموونه ده‌ڵێت ئه‌حمه‌د (له‌گه‌ڵ) مه‌حموود چوون بۆ به‌غدا، لێره‌دا مه‌حموود سه‌ره‌كییه و ئه‌حمه‌د شوێنكه‌وته‌یه، به‌ڵام كه ده‌ڵێت (معا) جیاوازه، چونكه ده‌ڵێ، ئه‌حمه‌د و مه‌حموود (پێكه‌وه) چوون بۆ به‌غدا، لێره‌دا هه‌ردووكیان وه‌ك یه‌ك وان، كه‌سیان سه‌ره‌كی نییه و كه‌سیان شوێنكه‌وته نییه، ئه‌و مشتومڕه بۆ نهوت و گاز بوو، بۆ پشتگیری بۆچوونه‌كه‌م یه‌ك باوه‌ش كتێبم له‌گه‌ڵ خۆم برد بوو تا بۆ نه‌وتی تازه كه ده‌رده‌هێنرێت (معا) به‌كاربێت و بۆچوونه‌كه‌شمان وه‌رگیرا”(٥).
هەرچەند ئەو وشەیە گرنگی لە ڕادەبەدەری هەیە لە دیاریکردنی دەسەڵاتەکانی حکوومەتی فیدڕاڵی و حکوومەتی هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەکان لە بەڕێوەبردنی کەرتی نەوت و گازی عێراقدا و ئامانجەکە لەمەڕ دەسەڵاتی حکوومەتی هەرێم بۆ بەڕێوەبردنی کەرتی نەوت دەپێکێت، بەڵام مەبەستەکە لەسەر ئەو وریایی و مکوڕییەی شاندی کوردستانییە لە دۆسیەی نەوت و بە پێچەوانەوە جۆرێک لە سازش و نەرمی نواندن لە دۆسیەی خاک دا.
ڕوونتر، شاندی کوردستانی سێ ڕۆژ لەسەر یەک گفتوگۆی لەسەر یەک وشەی پێوەندیدار بە دۆسیەی نەوت کردووە، بەڵام چارەسەرکردنی کێشەی خاکی بە لیژنەیەک سپاردووە، کە ئەندامەکانی سێ هەفتە گەڕاون تا شوێنێکیان پەیدا کردووە کۆبوونەوەی تێدا بکەن(٦).
له‌كاتی داڕشتنی ده‌ستووری عێراق دا، دوو بۆچوونی زاڵ هه‌بوو، یه‌كه‌میان: مانه‌وه‌ی نهوت له ده‌سه‌ڵاتی به‌غدا و به‌ڕێوه‌بردنێكی مه‌ركه‌زی بۆ نهوت؛ دووه‌میان: دابه‌شكردنی ده‌سه‌ڵاته‌كانی به‌ڕێوه‌بردنی نهوت له نێوان حکوومەتی فیدڕاڵی و حكوومه‌تی هه‌رێم و پارێزگا به‌رهه‌مهێنه‌‌كانی نهوت، به‌تایبه‌ت ده‌سه‌ڵاتدان به هه‌رێم و پارێزگا به‌رهه‌مهێنه‌‌كانی نهوت، كه له سنووری كارگێڕی خۆیاندا چالاكی نه‌وتی به‌ڕێوه ببه‌ن.
جێگیرکردنی ده‌سه‌ڵاتی هه‌رێم و پارێزگا به‌رهه‌مهێنه‌‌كانی نهوت له به‌ڕێوه‌بردنی چالاكییه‌كانی نهوت، وەک نەوشیروان مستەفا ئەمین دەڵێ، “به ڕاده‌ی یه‌که‌م له لایه‌ن کورده‌وه داکۆکی لێ کراوه به تایبه‌تی، چونکه ته‌جروبه‌ی کورد له‌گه‌ڵ حکوومه‌تی ناوه‌ندی به‌غداد له بواری نهوت دا یه‌کجار تاڵ و خوێناوییه. هه‌موو ناوچه نه‌وتییه‌کانی کوردستان که‌وتوونه‌ته به‌ر شاڵاوی ته‌هجیر و ته‌عریب و، هه‌موو دامه‌زراوه نه‌وتییه‌کانی عیراق له کورد بژار کراون. له ساڵی ١٩٢٧ه‌وه نهوت له کوردستان ده‌رده‌هێنرێ. حکوومه‌تی ناوه‌ندی به‌غداد نه‌ک هیچ به‌شێکی داهاتی نه‌وتی بۆ ئاوه‌دانکردنه‌وه‌ی کوردستان و باشکردنی ئاستی گوزه‌رانی خه‌ڵک و بنیاتنانی ژێرخانی ئابوری به کار نه‌هێناوه، به‌ڵکو به ده‌رامه‌تی نهوت گه‌وره‌ترین مه‌کینه‌ی جه‌نگیی دروست کردووه، کوردستانی پێ وێران و کوردی پێ قڕ کردوووه”(٧).
نەوشیروان مستەفا: هه‌موو ناوچه نه‌وتییه‌کانی کوردستان که‌وتوونه‌ته به‌ر شاڵاوی ته‌هجیر و ته‌عریب و، هه‌موو دامه‌زراوه نه‌وتییه‌کانی عێراق له کورد بژار کراون
بە هەوڵی کورد چەندین ماددە لە دەستووری هەمیشەیی عێراق جێگیر کران، کە ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ پێوەندییان بە بەڕێوەبردنی نەوت و گاز و سامانە سروشتییەکان و هەروەها دەسەڵاتەکانی حکوومەتی فیدڕاڵی و حکوومەتی هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەکانی نەوتەوە هەیە. لەناویاندا، ماددەکانی (١١٠، ١١١، ١١٢، ١١٣، ١١٥، ١٢١، ١٤٠ و ١٤١ و ئەوانی دیکە)، هەموو ئەو مادانە جێگیرکردنێکی تەواون لە دەسەڵاتی حکوومەتی هەرێمی کوردستان لە بەڕێوەبردنی کەرتی نەوت و گازدا، بەو پێیە، کوردەکان لە دەستووری عێراقدا تا ڕادەیەکی زۆر مافەکانیان پێوەست بە دۆسیەی نەوت و گاز مسۆگەر کردووە(٨).
پاڵپشتی لە پەرلەمانی کوردستانەوە
وێڕای ئەوەی نوێنەرایەتی کورد لە بەغدا دەسەڵاتی ئەوەیان پێدرا بوو، کە بەناوی گەلی کوردستانەوە پڕۆژەی دەستوور پەسند بکەن، بەڵام ئەو نوێنەرایەتییە بە گرنگی دەزانی پەرلەمانی کوردستان بە فەرمی پشتیوانی پڕۆژە دەستوورەکە بکات.
لەو ڕوانگەیەوە پەرلەمانی کوردستان لە ٢٤ی ئابی ٢٠٠٥دا دانیشتنێکی نائاسایی بۆ قسەکردن لەسەر پڕۆژەی دەستوری هەمیشەیی عێراق ساز کرد. ئەو دانیشتنە لەکاتێکدا بوو کە مەسعوود بارزانی سەرۆکی هەرێمی کوردستان داوای لە پەرلەمانی کوردستان کرد بوو، بڕیار لەسەر ئەو پڕۆژەیە بدات کە ئەوان بە نوێنەرایەتی کوردستان لەمەڕ دەستووری عێراق پەسندیان کردووە.
کارەکە بە جۆرێک بوو، کە پێویستی دەکرد پەرلەمان لەماوەی ٢٤ سەعاتدا وەڵامەکە ئامادە بکات، هەر لەبەرئەوەش دانیشتنە نائاساییەکە لە دەرەوەی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان ڕێکخرا. بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی په‌رله‌مان، دەبوو پێش ٤٨ سەعات دەستەی سەرۆکایەتی پەرلەمان پەرلەمانتاران لە دانیشتنەکە ئاگەدار بکاتەوە، بەڵام ئەوە نەکرا، بگرە دەقی پڕۆژەی دەستوورەکە لە سەعات ١١ی شەوی پێش کۆبوونەوەکە بە دەست سەرۆکی پەرلەمان گەیشت بوو، هێشتا هیچ پەرلەمانتارێک ناوەڕۆکەکەی نەبینی بوو(٩).
پێویستی دەکرد پەرلەمان لەماوەی ٢٤ سەعاتدا وەڵامەکە ئامادە بکات، هەر لەبەرئەوەش دانیشتنە نائاساییەکە لە دەرەوەی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان ڕێکخرا
عەدنان موفتی سەرۆکی پەرلەمانی کوردستان شەوی پێش کۆبوونەوەکە ناوەڕۆکی پرۆژەی دەستوورەکەی خوێندبووەوە و حەوت خاڵی لە کۆی پڕۆژە دەستووری عێراق دیاری کرد بوو، کە پێی وا بوو بنچینەیین و له‌كاتی كردنه‌وه‌ی دانیشتنه‌كه‌ی په‌رله‌ماندا، پێشنیازی کرد، پەرلەمانتاران گفتوگۆ لەسەر ئەو حەوت خاڵە بکەن. چونکە کاتیان بەدەستەوە نییە و ناتوانن لەوە زیاتر ماددە بە ماددەی پڕۆژەکە بخوێننەوە و گفتوگۆی لەسەر بکەن. ئەو حەوت خاڵەش پێکهات بوون لە: “فیدڕاڵیەت لە عێراق، پرسی کەرکووک و دیاریکردنی سنووری هەرێمی کوردستان، سامانی نەوت و گاز، زمانی کوردی، بوونی دەوڵەت، پێشمەرگە و مافی چارەنووس”(١٠).
گفتوگۆکردنی پەرلەمانی کوردستان لەسەر پڕۆژەی دەستووری هەمیشەیی عێراق بۆ ئەوە نەبوو ڕەتی بکاتەوە یان پەسندی بکات، چونکە پێشتر ئەو دەسەڵاتە بە نوێنەرانی کورد لە ئەنجوومەنی حوکم و نوێنەرانی کوردستانی لە لێژنەی نووسینەوەی پڕۆژەی دەستووری عێراق درا بوو بۆ پەسندکردنی پڕۆژەکە و ئەوانیش پەسندیان کرد بوو، بەڵکوو دانیشتنەکەی پەرلەمان تەنیا بۆ ئەوە بوو پشتیوانی لە پڕۆژەکە بکات، ئەوەش پاڵپشتییەکی یاسایی و مەعنەوی زیاتری بۆ پڕۆژەکە و هه‌ڵوێستی نوێنه‌رانی كوردستانی له نووسینه‌وه‌ی پڕۆژه‌كه ده‌سته‌به‌ر دەکرد.
لەو دانیشتنەدا سەرۆکی پەرلەمان هەڵوەستە لەسەر مادەکانی ١١٠ و ١١١ و ئەوانی دیکە لە پڕۆژەی دەستووری عێراق دەکات، کە پێوەندییان بە خاوەندارێتی سامانی نەوت و گازی عێراق و هەروەک پێوەندییان بە شێوازی بەڕێوەبردنی کەرتی نهوت و گاز و دەسەڵاتی حکوومەتی هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەکان لە بەڕێوەبردنی کەرتی نەوت و گازەوە هەیە(١١).
ژمارەیەکی زۆر لە پەرلەمانتارانی کوردستان سەرنج و تێبینییەکانی خۆیان خستە ڕوو، بەڵام هیچ یەکێک لە پەرلەمانتاران هەڵوەستەی لەسەر پرسی نەوت لە دەستووردا نەکرد، بەڵکوو بەکۆی گشتی سەرنجەکان لەسەر کێشەی کەرکووک و دیاریکردنی سنووری باشووری کوردستان بوو، ئەوەش ئاماژەیەکی ڕوونە بۆ ناکارایی و ناتوانایی پەرلەمانتارانی کوردستان لە دۆسیەیەکی گرنگ و هەستیاری وەک دۆسیەی نەوت له‌لایه‌ك و له‌لایه‌كی تر، دووپاتكردنه‌وه‌یه‌كه له هه‌بوونی ئیراده‌یه‌ك بۆ گێڕانه‌وه‌ی ئه‌و به‌شه له خاكی باشووری كوردستان كه له ڕاپه‌ڕینی ١٩٩١ ڕزگار نه‌كرا بوو.
هیچ یەکێک لە پەرلەمانتاران هەڵوەستەی لەسەر پرسی نەوت لە دەستووردا نەکرد، بەڵکوو بەکۆی گشتی سەرنجەکان لەسەر کێشەی کەرکووک و دیاریکردنی سنووری باشووری کوردستان بوو
به مانایه‌كی دیكه، هه‌ڵوه‌سته‌ی په‌رله‌مانتاران له‌سه‌ر كێشه‌ی خاك و په‌راوێزخستنی دۆسیه‌ی نهوت، ئاماژه‌یه‌كه به جیاوازی ئیراده‌ی كادیرانی ناوه‌ندی حزبه سیاسییه‌كانی كوردستان له به‌رانبه‌ر سه‌ركردایه‌تی باڵای ئه‌و حزبانه‌دا. له‌وكاته‌دا کە سه‌ركردایه‌تی باڵای حزبه سیاسییه‌كان شه‌ڕی نه‌وتیان پێش شه‌ڕی خاك ده‌خست، كادیرانی ناوه‌ندییان له ئاستی په‌رله‌ماندا، هێشتا دۆسیه‌ی نه‌وتیان له خه‌یاڵ نه‌بوو، به‌ڵكوو پێیان وا بوو یه‌كه‌م و گرنگترین شه‌ڕی كورد له عێراقی نوێدا، شه‌ڕی خاكه.
به هه‌ر شێوه‌یه‌ك بێت، په‌رله‌مانی كوردستان ئه‌و پاڵپشتییه‌ی پیشاندا كه بۆ نوێنه‌رانی كورد له به‌غدا گرنگ بوو، دواتر پڕۆژه ده‌ستووری نوێی عێراق خرایه ڕاپرسییه‌وه و بە دەنگی نزیکەی (٨٠٪)ی بەشداربووانی ڕاپرسییەکە لە ئاستی عێراق و کوردستان په‌سند كرا.
نووسینەوەی دەستووری نوێی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٥دا، وێستگەیەکە کە تیایدا پارتی دیموکرات و یەکێتیی نیشتمانی و لایەنە سیاسییەکانی دیکە ململانێ ناوخۆییەکانیان وەلادەنێن و لە بەرانبەر جەمسەرێکی دیکە دەوەستن کە بەغدایە. لەو وێستگەیەدا هەردوو هێزە باڵادەستەکە پێکەوە بەشداری دەکەن لە جێگیرکردنی زۆرترینی دەسەڵاتەکانی هەرێمی کوردستان لە بەڕێوەبردنی کەرتی نەوت و گازدا، ئەوەش بە ئاڕاستەی مسۆگەرکردنی سیستەمێکی نامەرکەزی لە بەڕێوەبردنی کەرتی نەوت و گاز، کە ڕەنگدانەوەی تەواوی بنەماکانی فیدڕاڵیەت لەخۆبگرێت.
لە وێستگەی نووسینەوەی دەستووری عێراق دا، چەندین کارەکتەری ئەمریکایی و ڕۆژئاوایی پاڵپشتی کوردیان دەکرد لە جێگیرکردنی دەسەڵاتەکانی لە بەڕێوەبردنی سێکتەرە جیاجیاکاندا و لەناویاندا سێکتەری نەوت، یەکێک لەو کارەکتەرانە پیتەر گالبرێت بوو، کە جیاوازییەکانی نێوان سیستەمی فیدراڵی و ئۆتۆنۆمی بۆ بەرپرسانی کورد لەناویاندا نێچیرڤان بارزانی و بەرهەم ساڵح ڕوون دەکردەوە، بەو ئاڕاستەیەی کە کوردەکان پێداگیری لەسەر سیستەمی فیدڕاڵی بکەن بە ئامانجی ئەوەی دەسەڵاتیان لە بەڕێوەبردندا هەبێت، لەکاتێکدا لە سیستەمی ئۆتۆنۆمیدا حکوومەتی ناوەند بە ئارەزووی خۆی هەندێک دەسەڵات بە ناوچەکانی ئۆتۆنۆمی دەدات و لە هەر کاتێکیدا دەتوانێت دەسەڵاتەکان یان دامەزراوە و ڕێکخراوەکانی ئۆتۆنۆمی هه‌ڵبوه‌شێنێته‌وه(١٢).
پیتەر گالبرێت جیاوازییەکانی نێوان سیستەمی فیدراڵی و ئۆتۆنۆمی بۆ بەرپرسانی کورد لەناویاندا نێچیرڤان بارزانی و بەرهەم ساڵح ڕوون دەکردەوە
وەک ئەوەی کوردەکان داکۆکییان لێدەکرد، دەستووری هەمیشەیی عێراق بە شێوەیەک نووسرایەوە، کە بنەماکانی فیدڕاڵیەت لە دابەشکردنی دەسەڵات و داهات بچەسپێنێت، ئەو بنەما فیدڕاڵییە لە ماددەکانی پێویست بە کەرتی نەوت لە دەستورەکەدا جێگیر کران، سەرەڕای ئەوەی کە وەک لە ماددەی (١١٢)دا دەقی لەسەر کراوە، دەبێت بەڕێوەبردنی کەرتەکە بە گوێرەی یاسایەکی تایبەت ڕێک بخرێت، بەڵام ئەوە ڕوونە کە ئەو یاسایە نابێت ناکۆک بێت لەگەڵ ناوەڕۆکی دەستوورەکەدا. ئەوەش بە مانای دابەشکردنی دەسەڵاتەکان لە بەڕێوەبردنی دۆسیەی نەوت دێت، واتە وەک چۆن هەرێمی کوردستان بەهۆی دەستووری نوێی عێراقەوە، دەبێت بە هەرێمێکی فیدڕاڵی دەستووریی، لە هەمان کاتدا بۆ یەکەمجار حکوومەتی هەرێمی کوردستان مافێکی دەستوری وەردەگرێت لە بەڕێوەبردنی دۆسیەی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان یان لە بەشداریکردن لە داڕشتنی ستراتیژیەتی نەوت و گازی عێراق دا(١٣).
یەکەمین ڕەشنووسی یاسای نەوت و گازی عێراق
پاش پەسندکردنی دەستووری عێراق، هەوڵەکان بۆ دەرکردنی یاسای نەوت و گازی عێراق چڕ دەکرێنەوە، هاوکات لە ناوخۆی هەرێمی کوردستان دا، قۆناغێکی نوێ لە بەڕێوەبردنی دۆسیەی نەوت بە پێکهێنانی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان دەست پێدەکات، کە لە ڕووی دابەشبوونی دەسەڵاتەکان و ئاڕاستەی ململانێ ناوخۆییەکان لە سەر ئاستی هێزە سیاسییە کاریگەرەکاندا بەتەواوەتی گرنگ دەبێت. ئەو ململانێیە بەدەر نابێت لە شوێنگۆڕکێی هێزە سیاسییەکان لە بەڕێوەبردنی دۆسیەی نەوتی کوردستان دا، بەڵام ئەوەی تێبینی دەکرێت لایەنە کوردستانییەکان لە بەرانبەر حکوومەتی عێراق یەکدەنگ و یەک هەڵوێست داکۆکی لە دەسەڵاتەکانی حکوومەتی هەرێم لە بەڕێوەبردنی دۆسیەی نەوت و گازدا دەکەن.
لەو ساڵانەدا، بەردەوام شاندی هەرێمی کوردستان سەردانی بەغدایان دەکرد، شاندەکان لە ئاستێکی باڵادا بوون، زۆرینەی جارەکان نێچیرڤان بارزانی کارەکتەری دیاری پارتی بە سیفەتی سەرۆکی حکوومەت سەرۆکایەتی شاندەکانی دەکرد. ئەو کارەکتەرەی پارتی لە کۆبوونەوەکانی لەگەڵ بەرپرسانی حکوومەتی عێراقی، پێش هەر شتێک باسی لە دۆسیەی نەوت دەکرد، ئەو پرسانەی ئەوکات شاندی کورد لەگەڵ بەغدا دووپاتیان لەسەر دەکرد، دەرکردنی یاسای نەوت و گازی عێراق و جێگیرکردنی دەسەڵاتەکانی حکوومەتی هەرێم بوون لە بەڕێوەبردنی نەوت، هەروەک یەکێکی دی لە داواکارییەکانی لایەنی کوردی، پێوەست بوو بە بەڕێوەبردنی داهاتەکانی نەوت لە عێراق.
شاندەکان لە ئاستێکی باڵادا بوون، زۆرینەی جارەکان نێچیرڤان بارزانی کارەکتەری دیاری پارتی بە سیفەتی سەرۆکی حکوومەت سەرۆکایەتی شاندەکانی دەکرد
هەر دوای پەسندکردنی دەستووری عێراقی، پڕۆژەیاسایەکی تایبەت بە نەوت و گازی عێراق لە ئایاری ٢٠٠٦دا لەلایەن کوردەوە پێشکەش بە ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق کرا. ئاشتی هەورامی وەزیری سامانە سروشتییەکان لە حکوومەتی هەرێم لەگەڵ هاوکارەکانی ئەو پڕۆژە یاسایەیان داڕشت بوو، وەک ئەوەی خۆی لە دانیشتنێکی تایبەت لە بەردەم پەرلەمانی کوردستان ئاماژەی پێدا؛ “یەکەم دەستپێشخەری بۆ یاسای نەوت و گازی عێراق ئێمە دەستمان پێکرد، من کە هاتمەوە ئەو قانوونە لە گیرفانم بوو، کە سەرۆکی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق هاتە ئێرە بۆ پێکهێنانی حکوومەتی نوێ لەگەڵ وەزیری نەوت، ئێمە ڕەشنووسەکەی خۆمان پێشکەشی ئەوان کرد، بۆ ئەوەی یارمەتییان بدەین بۆ قانوونێک بۆ هەموو عێراق”(١٤).
پڕۆژەیاسایەکە لە ئاستی پەرلەمانی عێراق خاوەندارێتی کرا و دواتر بە پڕۆژەیاسای نەوت و گازی ساڵی ٢٠٠٧ ناسرا. ئەو پڕۆژە یاسایە، ڕەزامەندی لایەنی کوردستانی لەسەر بوو، بەڵام دواتر لایەنەکانی عەرەبی عێراقی لێی پاشگەزبوونەوە، هۆکارەکەی ئەوە بوو، کە پڕۆژەیاسایەکە دەسەڵاتی تەواوی بە حکوومەتی هەرێمی کوردستان دەدا، کێڵگەکانی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان بەڕێوە ببات(١٥).
ڕێککەوتنێکی جەنتڵمانی
لەو ڕێککەوتەدا هەریەک لە نووری مالیکی سەرۆک وەزیرانی عێراق و حوسێن شەهرستانی وەزیری نەوتی عێراق سەردانی هەرێمی کوردستانیان کرد و لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی حکوومەتی هەرێم و ئاشتی هەورامی وەزیری سامانە سروشتییەکان ڕێک کەوتن لەسەر ئەوەی لیژنەیەک بۆ پێداچوونەوەی ڕەشنووسەکە پێک بهێنرێت.
لایەنی کوردستانی داوایان لە لایەنی عێراقی کرد، پەلە بکرێت لە دەرکردنی یاسای نەوت و گازی عێراق و ڕێککەوتن لەسەر ئەوە کرا، کە ئەگەر تا ئایاری ساڵی ٢٠٠٧ یاسای نەوت و گازی عێراق پەسند نەکرێت، هەریەک لە حکوومەتی عێراق و هەرێم پەیڕەوی لە سیاسەتی نەوتی خۆی بکات یان دروستتر هەرێمی کوردستان کار بۆ دەرکردنی یاسای نەوت و گازی خۆی بکات(١٦).
ئەگەر تا ئایاری ساڵی ٢٠٠٧ یاسای نەوت و گازی عێراق پەسند نەکرێت، هەریەک لە حکوومەتی عێراق و هەرێم پەیڕەوی لە سیاسەتی نەوتی خۆی بکات
لەڕاستیدا، حکوومەتی هەرێم پشتیوان بەو ڕێککەوتنە چالاکییەکانی نەوتی خۆی بەڕێوە دەبرد، وەک ئەوەی جەلال تاڵەبانی سەرۆک کۆماری عێراق لە دیدارێکی تەلەفیزیۆنی عێراقییە لە تشرینی دووەمی ٢٠١١دا، دووپاتی کردەوە، کە حکوومەتی هەرێم بەهۆی ئەو (ڕێککەوتنە جەنتڵمانی)یە و پاڵپشت بە ناوەڕۆکی دەستوری عێراق، نەوت و گازی لە هەرێمی کوردستان بەڕێوە دەبات. پوختەی قسەکانی تاڵەبانی بەو جۆرەیە “ڕێككه‌وتنێكی جه‌نتیڵمانی هه‌یه له نێوان حكوومه‌تی هه‌رێم و حكوومه‌تی ناوه‌ندی كه ڕێگه ده‌دات، حكوومه‌تی هه‌رێم گرێبه‌ست ئیمزا بكات. کاتی خۆی حکوومەتی ھەرێم لەگەڵ حکوومەتی فیدڕاڵ ڕێککەوتووە، ئەگەر تا ساڵی ٢٠٠٧ یاسای نەوت لە پەرلەمانی عیراق پەسند نەکرا، حکوومەتی ھەرێم بۆی ھەیە لەگەڵ کۆمپانیاکان گرێبەست ئیمزا بکات، بۆ ئەمەش ئەنجوومەنی وەزیران بە زۆرینەی دەنگ ئەو مافەی بۆ ھەرێم پەسند کردووە”(١٧).
پاش مانگێک لەدوای ئەو کۆبوونەوەیە، نووری مالیکی سەرۆک وەزیران لێژنەیەکی باڵا بە سەرۆکایەتی بەرهەم ساڵح بۆ مەبەستی ئامادەکردنی پرۆژەیاسای نەوت و گازی عێراق پێک دێنێت، کە هەریەک لە حوسێن شەهرستانی و ئاشتی هەورامی ئەندام بوون تیایدا. پاش شەش مانگ لە دەستبەکاربوونی لێژنەکە، لایەنی کوردستانی پاشەکشە دەکات بەو هۆکارەی کە لایەنی عێراقی دەیەوێ یاسایەکی ناوەندی(مەرکەزی) بۆ نەوت دەربکرێت یان لە بنەڕەتدا نایانەوێت دەسەڵاتەکانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان لە بەڕێوەبردنی نەوت جێگیر بکەن، وەک ئەوەی لە دەستووری عێراق پێداگیری لەسەر کراوە.
کێشەکە کاتێک ڕوودەدات، کە ئەو یەکەمین ڕەشنووسەی یاسای نەوت و گازی عێراق کە بە ڕەزامەندی هەردوو لایەنی کوردستان و عێراق ئامادە کراوە، لە ئەنجوومەنی نوێنەرانەوە بەمەبەستی هەموارکردنەوەی زمانەوانی و چەمکی، بۆ ئەنجوومەنی شورا دەنێردرێت، بەڵام ئەنجوومەنی شورا لەبری چاککردن و هەموارکردنەوەی زمانەوانی، دەستکاری ناوەڕۆکی پڕۆژەیاسایەکە دەکات و بەوەش بەربەستێک لەبەردەم تێپەڕکردن و پەسندکردنی پڕۆژەیاسایەکە دروست دەکات. لایەنی کوردستانی دەستکارییەکان بە زیانی خۆی دەزانێت و ئامادە نییە بچێتە ژێرباری پڕۆژە دەستکاریکراوەکە و پێداگیری لەسەر یەکەمین ڕەشنووسی ئامادەکراو دەکات، بەر لەوەی لەلایەن ئەنجوومەنی شورای دەوڵەتی عێراقەوە دەستکاری بکرێت.
ئەنجوومەنی شورا لەبری چاککردن و هەموارکردنەوەی زمانەوانی، دەستکاری ناوەڕۆکی پڕۆژەیاسایەکە دەکات و بەوەش بەربەستێک لەبەردەم تێپەڕکردن و پەسندکردنی پڕۆژەیاسایەکە دروست دەکات
کاتێک لایەنی کوردستانی لە پەسندکردنی یاسای نەوت و گازی عێراق نائومێد دەبێت، هەوڵەکان بۆ پەسندکردنی یاسای نەوت و گازی هەرێمی کوردستان چڕتر دەکرێنەوە، ئەوە لەکاتێکدا کە زۆر پێشتر ڕەشنووسی پڕۆژەیاسای نەوت و گازی هەرێمی کوردستان ئامادەکراوە(١٨).
ئاشتی هەورامی کە ئەندامێکی لێژنەکەیە، هەر پاش گەڕانەوەی لە بەغدا، پێشنیاز بۆ نێچیرڤان بارزانی دەکات، ڕاستەوخۆ پڕۆژەیاسای نەوت و گازی کوردستان بۆ پەرلەمان بنێردرێت و پەسند بکرێت. نێچیرڤان بارزانی پێشنیازەکە قبوڵ دەکات، بەڵام بەپێویستی دەزانێت تا کۆتایی هاتنی ئەو ماوەیەی لە ڕێککەوتنەکەی نێوان هەولێر و بەغدا هاتووە، کە ئایاری ٢٠٠٧ە، چاوەڕێ بکەن و پاشتر ڕاستەوخۆ پڕۆژەیاسای نەوت و گازی کوردستان پەسند بکرێت(١٩).
ڕاپۆرتەکەی بیکەر-هامیڵتۆن
لەکۆتایی ساڵی ٢٠٠٦دا، ڕاپۆرتی بیكه‌ر-هامیڵتۆن بۆ چۆنیه‌تی هه‌ڵسوكه‌وتكردنی ئه‌مریكا له به‌رانبه‌ر كێشه و دۆسیه‌كانی عێراق خرایه ڕوو. ڕاپۆرته‌كه چه‌ند خاڵێكی ته‌واو نه‌رێنی و مه‌ترسیداری له‌باره‌ی دۆسیه‌ی نهوت و ناوچه كوردستانییه‌كان به‌تایبه‌ت كه‌ركووك له‌خۆدەگرت. له‌و ڕاپۆرته‌دا كه بۆ ئیداره‌ی ئه‌مریكا به‌رز كراوه‌ته‌وه، كه‌ركووك وه‌ك به‌رمیلی بارووت ئاماژه‌ی بۆ كراوه و پێشنیازكراوه جێبه‌جێكردنی ماده‌ی ١٤٠ دوابخرێت و به‌ڕێوه‌بردنی دۆسیه‌ی نه‌وتیش له ده‌سه‌ڵاتێكی مه‌ركه‌زیدا بێت له به‌غدا. هه‌ردوو پێشنیازه‌كه پێچه‌وانه‌ی ده‌ستووری نوێی عێراق بوون، ئه‌وه‌ش سه‌ركردایه‌تی سیاسی كوردستانی به‌ته‌واوه‌تی نیگه‌ران كرد.
عه‌دنان موفتی سه‌رۆكی په‌رله‌مانی كوردستان و ئه‌ندامی مه‌كته‌بی سیاسی یه‌كێتیی نیشتمانی له ٢١ی كانوونی یه‌كه‌می ٢٠٠٦دا، به‌ناوی سه‌رۆكی په‌رله‌مانه‌وه، نیگه‌رانییه‌كانی گه‌لی كوردستانی به‌رانبه‌ر به ناوه‌ڕۆكی ڕاپۆرته‌كه‌ی بیكه‌ر-هامیڵتۆن له ڕێگه‌ی نامه‌یه‌كی فه‌رمییه‌وه ئاڕاسته‌ی سه‌رۆكی ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا، ئه‌نجوومه‌نی نوێنه‌ران و ئه‌نجوومه‌نی پیران كرد.
پێنج خاڵی جێگه نیگه‌رانی له نامه‌كه‌ی موفتی دا ئاماژه‌یان بۆ كراوه:
یه‌كه‌م: هیچ ئه‌ندامێكی لیژنه‌ی گرووپی لێكۆڵینه‌وه، سه‌ردانی هه‌رێمی كوردستانیان نه‌كردووه، بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنی بارودۆخه‌كه، وه‌ك ئه‌وه‌ی كه له‌سه‌ر زه‌مینی واقیعدا هه‌یه، له‌گه‌ڵ ڕه‌چاوكردنی دید و بۆچوونی گه‌لی ئێمه. ئێمه بڕوامان وایه ئه‌م ڕاپۆرته ئه‌و مێژووه تاڵه‌ی ئێمه‌ی پشتگوێ خستووه كه له‌سه‌ر ده‌ستی ڕژێمی پێشووی به‌عس به‌سه‌رماندا هاتووه. له‌گه‌ڵ به‌لاوه‌نانی هه‌وڵ و كۆششی ئێمه بۆ یارمه‌تیدان له دروستكردنی عێراقی فیدراڵ و دیموكراتدا.
دووه‌م: ڕاپۆرته‌كه‌ی ISG ڕێز له سه‌روه‌ری عێراق و حكوومه‌ته ده‌ستوورییه‌كه‌ی ناگرێت، كه ده‌رئه‌نجامی ئه‌و هه‌ڵبژاردنه ئازاد و دیموكراسییانه بوو كه له‌لایه‌ن نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان و ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكاوه چاودێری كران.
سێیه‌م: ئه‌م ڕاپۆرته پێشنیازی ئه‌وه‌ی كردووه كه هه‌موو داهاته‌كانی نه‌وتی عێراق پێویسته له مه‌ركه‌زه‌وه سه‌رپه‌رشتی بكرێت و له‌سه‌ر بنه‌مای دانیشتووان دابه‌ش بكرێت. له‌كاتێكدا ماده‌ی ١١٢ له ده‌ستووری عێراقدا ئه‌وه ڕوون ده‌كاته‌وه، كه پێویسته داهاته‌كانی نهوت به‌گوێره‌ی قه‌باره‌ی دانیشتووان و ڕێژه‌ی ئه‌و وێرانكاریانه دابه‌ش بكرێت كه له‌لایه‌ن ڕژێمی پێشووه‌وه ئه‌نجام دراوه. له‌وباره‌یه‌وه هه‌ڵوێستی ئێمه زیاتر پابه‌ندبوونه به مه‌وادی ده‌ستوورییه‌وه، له‌وه‌ی كه له ڕاپۆرته‌كه‌ی ISG هاتووه.
چواره‌م: ڕاپۆرته‌كه‌ی ISG پێشنیازی دواخستنی جێبه‌جێكردنی ماده‌ی ١٤٠ی ده‌ستووری عێراق ده‌كات، كه پێوه‌سته به چاره‌سه‌ركردنی ئه‌و كێشانه‌ی به‌هۆی سیاسه‌تی ته‌عریبی ڕژێمی پێشووه‌وه سه‌ریان هه‌ڵداوه. به‌م شێوه‌یه ئاینده و چاره‌نووسی كه‌ركووك و ناوچه‌كانی تر كه ناكۆكیان له‌سه‌ره، به نادیاری ده‌مێنێته‌وه. ئه‌مه نه‌ك ته‌نیا ناكۆك و دژ به ده‌ستووری عێراقه، به‌ڵكوو دواتر ده‌بێته هۆی ئاڵۆزبوونی زیاتری ئه‌م كێشه‌یه.
پێنجه‌م: هه‌روه‌ها پێشنیازی فره‌وانكردنی ده‌سه‌ڵاته‌كانی حكوومه‌تی ناوه‌ندی ده‌كات له‌سه‌ر حیسابی ده‌سه‌ڵاتی هه‌رێمه‌كاندا. ئه‌مه‌ش خۆی له خۆیدا دژی ده‌ستووره، كه داوای سیسته‌مێكی فیدراڵی ده‌كات. گه‌لی كوردستان ده‌نگیان بۆ سیسته‌مێكی فیدراڵ داوه و داموده‌زگه‌كانی هه‌رێمی كوردستان له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه دامه‌زراون. هه‌ر پاشگه‌زبوونه‌وه‌یه‌كیش له‌مه، پێشێلكردنی مافه ڕه‌واكانی گه‌له‌كه‌مانه(٢٠).
ڕاپۆرته‌كه‌ی بیكه‌ر-هامیڵتۆن، ڕێگه‌چاره‌سه‌ریی و پێشنیازه دژه ده‌ستوورییه‌كانی، هاوكات بوو له‌گه‌ڵ هه‌وڵه ناكۆك و دژه ده‌ستوورییه‌كانی مالیكی و شه‌هرستانی بۆ دروستكردنی ئاسته‌نگ له‌به‌رده‌م چالاكییه‌كانی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان و له‌مپه‌ردانان له‌به‌رده‌م جێبه‌جێكردنی قۆناغه یه‌ك له دوای یه‌كه‌كانی ماده‌ی ١٤٠ و چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی كه‌ركووك و ناوچه كوردستانییه‌كانی دی. ئه‌وه‌ش به‌دڵنیاییه‌وه ئه‌وه‌نده‌ی دی دڕدۆنگی و گوشاره‌كانی له‌سه‌ر حكوومه‌تی هه‌رێم زیاتر دەکرد و پاڵنەرێک بوو بۆ په‌له‌كردن له یه‌كلاییكردنه‌وه‌ی كێشه‌كان یان گه‌یاندنی دۆسیه‌ی نهوت به كه‌نارێكی ئارامتر.
گەڕانەوەی نێچیرڤان بارزانی بۆ بەغدا
لە ئایاری ساڵی ٢٠٠٧دا، شاندێکی باڵای حکوومەتی هەرێم بە سەرۆکایەتی نێچیرڤان بارزانی سەردانی بەغدای کرد و ماوەی ١٠ ڕۆژ لە بەغدا مایەوە. شاندەکە هەوڵیان دا بوو حکوومەتی عێراقی ڕازی بکەن بۆ ئەوەی قانوونی بەڕێوەبردنی داهاتی نەوت دەربکرێت، بە ئامانجی ئەوەی بەشەداهاتی هەرێمەکان ڕاستەوخۆ بۆ هەرێمەکان بگەڕێتەوە نەک بە فلتەری حکوومەتی عێراق و پاشتر لە بەغداوە بۆ هەرێمی کوردستان ڕەوانە بکرێت.
بەدڵنیاییەوە، شاندەکە باسیان لە کۆتایی هاتنی ئەو ماوەیە کردووە، کە لە ڕێککەوتنی نێوان هەولێر و بەغدا بۆ دەرکردنی یاسای نەوت و گازی عێراق لەوەتەی ئایاری ساڵی ٢٠٠٦ەوە دانرا بوو. پێدەچێت ئەو سەردانەی نێچیرڤان بارزانی بۆ یەکلاییکردنەوەی ئەوە بێت، کە مادام نەتوانرا لەکاتی دیاریکراودا یاسای نەوت و گازی عێراق دەربکرێت، کەواتە بەپێی ڕێککەوتنەکە هەرێمی کوردستان یاسای نەوتی خۆی دەردەکات.
مادام نەتوانرا لەکاتی دیاریکراودا یاسای نەوت و گازی عێراق دەربکرێت، کەواتە بەپێی ڕێککەوتنەکە هەرێمی کوردستان یاسای نەوتی خۆی دەردەکات
لە ٤ی حوزەیرانی ٢٠٠٧دا، نێچیرڤان بارزانی بەمەبەستی خستنەڕووی ئامانجی سەردان و کۆبوونەوەکانیان لەگەڵ حکوومەتی عێراقی، سەردانی پەرلەمانی کوردستانی کرد و لە ناو هۆڵی پەرلەمان دا ئەو خواستەی ئاشکرا کرد و دانی بەوەدانا، پرسی نەوت یەکەمین خاڵی کۆبوونەوەکانیان بووە لەگەڵ بەرپرسانی حکوومەتی عێراق.
پوختەی قسەکانی نێچیرڤان بارزانی ئەوەیە، بەشی هەرێمی کوردستان لە داهاتی نەوتی عێراق لە ژمێرەیەکی بانکی تایبەت بە هەرێمی کوردستان دابنرێت، ئەو ژمێرە بانکییە چ لە بانکی (بی ئێف ئای) بێت، کە داهاتی نەوتی عێراق لەخۆدەگرێت چ لە بانکێکی ناوخۆیی بێت، گرنگ ئەوەیە بەشەداهاتی هەرێمی کوردستان لە ژمێرەیەکی بانکی تایبەت هەڵبگیرێت و حکوومەتی هەرێمی کوردستان بەبێ تێپەڕبوون بە فلتەری حکوومەتی عێراق، بتوانێت هەڵسوکەوتی لەگەڵ بکات(٢١).
دوو ئامانج لە خستنەڕووی زانیارییەکانی تایبەت بە داواکاری کورد و پێکهاتەی شاندەکانی دانوستانکاری کورد لەگەڵ بەغدا هەیە؛ یەکەمیان، بیرخستنەوەیەکە بۆ خواستەکانی کورد لەبارەی چۆنیەتی بەڕێوەبردنی نەوت و داهاتەکەی لەو قۆناغەدا؛ دووەمیان، نیشاندانی ئەو ڕاستییەیە لە هاتنەپێشەوەی پارتی دیموکراتی کوردستان لە ئیدارەدانی دۆسیەی نەوتی کوردستان دا و دەرکەوتنی نێچیرڤان بارزانی وەک کارەکتەرێکی پارتی و ئەندازیاری سیاسەتی نوێی نەوتی هەرێم.
کارنامەی دانیشتنەکەی پەرلەمان لە ٤ی حوزەیرانی ٢٠٠٧، بەناونیشانی (گفتوگۆکردن لەسەر دوا هەنگاوەکانی جێبەجێکردنی مادەی ١٤٠ و دوا پێشنیازەکانی هەموارکردنەوەی دەستوری عێراق) خرایەڕوو. وەزیری هەرێم بۆ کاروباری ناوچە دابڕێنراوەکانی کوردستان باسی مادەی ١٤٠ دەکات، بەڵام نێچیرڤان بارزانی کە سەرۆکایەتی شاندەکەی کردووە بۆ بەغدا، باسی نەوت دەکات و لە پەراوێزی قسەکانیدا، ئاوڕێک لە قسەکانی وەزیری ناوچە دابڕێنراوەکانی کوردستان و پرسی کەرکووک دەداتەوە و دەڵێ: “مکوڕی ئێمە بۆ جێبەجێکردنی ئەو مادەیە لە بەر نەوتی کەرکووک نییە”(٢٢).
وەزیری هەرێم بۆ کاروباری ناوچە دابڕێنراوەکانی کوردستان باسی مادەی ١٤٠ دەکات، بەڵام نێچیرڤان بارزانی کە سەرۆکایەتی شاندەکەی کردووە بۆ بەغدا، باسی نەوت دەکات
هەر لە بنەڕەتدا ئەو گوزارشتکردنەی نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی شاندەکە بە ئامانجی ڕەواندنەوەی تەمی گومانێکە، ئەو گومانە بە شاراوەیی هێشتراوەتەوە و دەرنەبڕدراوە، هیچ کام لەو پەرلەمانتارانەی بەشدارییان لە قسەکاندا کردووە، وەها گومان و پرسیارێک ناخەنەڕوو، بەڵام پرسیارێکی شاراوە هەیە یان پێدەچێت نێچیرڤان بارزانی هەر لە سەرەتای پڕۆسەکەوە نەیەوێت وەها گومان و پرسیارێک دروست ببێت، کە ئەو خەریکی مامەڵەی نەوتییە نەک ئەو پرسەی نوێنەرانی کوردستان لە پەرلەمان هەڵوەستەی لەسەر دەکەن، کە کێشەی چارەسەرکردنی کێشەی ناوچە کوردستانییە دابڕێنراوەکانە.
لەو دانیشتنەی پەرلەمان، جگە لە سەرۆکی فراکسیۆنی یەکێتی، چەند پەرلەمانتارێکی دیکەی یەکێتی قسە دەکەن، بەڵام هیچ کام لەوان بە تەنیا وشەیەکیش باس لە دۆسیەی نەوت ناکەن، لەکاتێکدا قسەکانی سەرۆکی شاندەکەی هەرێم پیشانی دەدات، ئامانجی سەرەکی سەردانی شاندەکەی کوردستان بۆ بەغدا پرسی نەوت بووە و لە پەراوێزیشدا کێشەی خاک.
پەرلەمان: خاک و حکوومەت: نەوت
هەر لەوکاتەی نێچیرڤان بارزانی سەردانی بەغدا دەکات، لایەنەکانی عەرەبی عێراقی، لە ڕێگەی پەرلەمانی عێراقەوە لە هەوڵی هەموارکردنەوەی دەستوری هەمیشەیی عێراق بوون. پەرلەمانی کوردستان لە ١٣ی حوزەیرانی هەمان ساڵ دانیشتنێکی دیکەی بۆ ئەو مەبەستە ساز کرد، نێچیرڤان بارزانی لە دانیشتنەکەدا ئامادە بوو. ڕاپۆرتێک لەلایەن فرسەت ئەحمەد سکرتێری پەرلەمان وەک هەڵوێستی پەرلەمانی کوردستان بەرانبەر بە هەوڵی هەموارکردنەوەی دەستوری عێراقی خوێندرایەوە، کە لەلایەن چەند لێژنەیەکی تایبەتەوە ئامادە کرا بوو.
لەو ڕاپۆرتەدا بە پلەی یەکەم مەترسی لەسەر هەموارکردنەوەی ماددەکانی (١١٠، ١١١، ١١٢، ١١٥، ١٢١ و١٤١)ی دەستوری عێراق پیشان دراوە و لە پەراوێزیشدا ماددەی ١٤٠ دووپاتی لەسەر کراوە، هەموو ئەو ماددانە پێوەندییان بە دۆسیەی نەوت و دەسەڵاتەکانی حکوومەتی هەرێم لە بەڕێوەبردنی کێڵگەکانی نەوت و گازی کوردستان هەیە(٢٣).
ئەو ڕاپۆرتە بە فەرمی هەڵوێستی پەرلەمانی کوردستانە بەرانبەر بە هەوڵەکانی لایەنی عەرەبی بۆ هەموارکردنەوەی دەستوری عێراقی، بەڵام دەکرێت چەند ئاماژەیەکی گرنگی تێدا هەڵبهێنجرێت، وەک:
یەکەم: کێشەی نەوت بەشی سەرەکی لە ڕاپۆرتەکەدا پێک دێنێت، پاشتر کێشەی خاک، واتە هەر لە سەرەتاوە، لایەنی کوردستانی کە پارتی دیموکراتیی کوردستان نوێنەرایەتی دەکات کێشەی نەوتی بەسەر کێشەی خاکدا زاڵ کردووە.
دووەم: لەو دانیشتنەی پەرلەمان نزیکەی ٢٠ پەرلەمانتار قسە دەکەن و تێبینییەکانی خۆیان دەدەن، هیچ کام لەوان باسی نەوت ناکات و سەرنجەکانیان لەسەر کێشەی خاکە، لەکاتێکدا ناوەڕۆکی ڕاپۆرتەکە بە پێچەوانەیە. ئەوە مانای ئەوەیە، کە ڕاپۆرتەکە لە دەرەوەی پەرلەمان نووسراوە و تەنیا لە ناو هۆڵی پەرلەماندا دەخوێنرێتەوە و شەرعیەتی پەرلەمانی پێ دەدرێت.
گرفتی سیاسی لە بەرگی یاسادا
له سه‌ره‌تای هاتنه‌پێشه‌وه‌ی نووری مالیكی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق، ناكۆكییه‌كانی نێوان به‌غدا و هه‌ولێر له دۆسیه‌ی نه‌وتدا زه‌ق بوونه‌وه. ئه‌و ناكۆكییانه له ٢٠٠٧دا چڕتر بوونه‌وه. حوسێن شه‌هرستانی وه‌زیری نه‌وتی عێراق له لیستی هاوپه‌یمانی شیعه، نه‌ك هه‌ر به توندی ڕه‌خنه‌ی له گرێبه‌سته‌كانی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان گرت و به نایاسایی له قه‌ڵه‌می دان، به‌ڵكو هه‌ڕه‌شه‌ی له هه‌موو ئه‌و كۆمپانیا نه‌وتییانه‌ش كرد، كه له هه‌رێمی كوردستان كار ده‌كه‌ن.
حوسێن شەهرستانی وەزیری نەوتی عێراق لە ساڵانی ٢٠٠٦ بەدواوە زۆرترین لیدوانی دژ بە چالاکییەکانی نەوت لە هەرێمی کوردستان دەدا، بەڕادەیەک وەک ڕەمزی دژایەتی نەوتی کوردستان دەناسرایەوە. ئەو زۆر پێشتر لە سێپتێمبەری ٢٠٠٦ ڕای گەیاند بوو، “ئه‌و گرێبه‌ستانه‌ی له‌لایه‌ن حكوومه‌تی كوردستانه‌وه له‌گه‌ڵ كۆمپانیا بیانییه‌كان بۆ سه‌رمایه‌گوزاری نه‌وتی ئیمزا ده‌كرێت، له‌لایه‌ن حكوومه‌تی ناوه‌ندییه‌وه دانی پێنانرێت”. بەڵام نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی حکوومەتی هەرێم هەرئەوکات بەوە وەڵامی دایەوە، “باشتر ئه‌وه‌یه وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق كاره‌كانی خۆی به باشی ڕاپه‌ڕێنێت، له بری ئه‌وه‌ی چاودێری ده‌سه‌ڵات و سه‌رمایه‌گوزاری له كوردستان بكات، خه‌ڵكی كوردستان بڕیاریداوه له‌سه‌ر بنه‌مای ده‌ستوور له ناو یه‌كێتیی عێراق دا بژیت و ئه‌گه‌ر حكوومه‌تی عێراقی به‌پێی ده‌ستوور هه‌ڵسوكه‌وت نه‌كات، ئه‌وا خه‌ڵكی كوردستان بۆ پاراستنی مافه‌كانی خۆیان ڕێوشوێنی دیكه ده‌گرنه‌به‌ر”(٢٤).
نێچیرڤان بارزانی: باشتر ئه‌وه‌یه وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق كاره‌كانی خۆی به باشی ڕاپه‌ڕێنێت، له بری ئه‌وه‌ی چاودێری ده‌سه‌ڵات و سه‌رمایه‌گوزاری له كوردستان بكات
بەرپرسانی پارتی و یەکێتیی وا بیریان دەکردەوە، کە ئەگەر حکوومەتی هەرێم بەخۆی نەوت بەرهەم بێنێت، دەتوانێت لە داهاتوودا وەڵامی هەر هەوڵێکی بەغدا بداتەوە کە بیەوێت لەڕووی ئابوورییەوە گەمارۆی بخاتە سەر، ئەوەش بە مسۆگەرکردنی سەرچاوەیەکی سەربەخۆی داهات و لەهەمان کاتدا دەتوانێت لە ڕێگەی پەرەپێدانی چالاکییەکانی نەوتییەوە، پێداویستییەکانی کوردستان دابین بکات، وەک ئەوەی عومەر فەتاح جێگری سەرۆکی حکوومەت لە کابینەی پێنجەم و ئەندامی مەکتەبی سیاسی یەکێتیی نیشتمانی لە دانیشتنێکی پەرلەمانی کوردستان بانگەشەی بۆ دەکرد(٢٥).
هەندێک کارەکتەری دیکەی سیاسی کورد لەناویاندا نەوشیروان مستەفا جێگری سکرتێری گشتی یەکێتیی نیشتمانی بەتوندی ڕەخنەیان لە هەڵوێستی حکوومەتی عێراق دەگرت دژ بە بەڕێوەبردنی دۆسیەی نەوت و گازی کوردستان و پێیان وا بوو، هەڵوێستی حکوومەتی نوێی عێراق لەمەڕ نەوتی کوردستان، درێژکراوەی هەمان هەڵوێستی ڕژێمەکانی پێشووی عێراقە. بە دەربڕینی نەوشیروان مستەفا، “شەهرستانی بە هه‌مان عه‌قڵیه‌تی شۆڤێنی نه‌ته‌وه‌په‌رسته‌کانی عه‌ره‌بی سه‌رده‌می حوکمی مه‌له‌کی و جمهوری عێراق بیر دەکاتەوە”(٢٦).
نەوشیروان مستەفا هەر لەو وتارەیدا کە لە کۆتایی ساڵی ٢٠٠٧دا بڵاوی کردەوە، دژایەتییەکانی حکوومەتی نوێی عێراق بۆ دۆسیەی نەوتی کوردستان بۆ چەند هۆکارێک دەگێڕێتەوە، وەک؛
لایه‌نی سیاسی:
له هه‌موو گفتوگۆکانی کورد – به‌عس دا، سه‌رانی به‌عس به ئاشکرا ده‌یان گوت بۆیه ڕێگه ناده‌ن که‌رکووک بخرێته سه‌ر «ناوچه‌ی ئۆتۆنۆمی کوردستان» چونکه ده‌بێته بنچینه‌ی ئابووری ده‌وڵه‌تی کوردی و جیابوونه‌وه‌ی کوردستان له عێراق. عه‌قڵیه‌تی ئیستای شه‌هرستانی نواندنه‌وه‌ی هه‌مان عه‌قڵیه‌تی شۆڤێنی نه‌ته‌وه‌په‌رسته‌کانی عه‌ره‌بی سه‌رده‌می حوکمی مه‌له‌کی و جمهوری عێراقه.
لایه‌نی ده‌ستوری:
گه‌ڕانه‌وه‌یه بۆ حوکمی مه‌رکه‌زی و، هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ماده‌کانی ١١١ و ١١٢ و ١٤١ی ده‌ستوری عێراقه، که جۆرێکه له گه‌ره‌نتی ده‌ستوری بۆ جێبه‌جێکردنی سه‌ره‌تای فیدراڵی «دابه‌شکردنی ده‌سه‌ڵات و سامان و ئه‌رز» له نێوان هه‌رێم و ناوه‌ندا. کێشه‌که ئه‌گه‌رچی به ڕوواڵه‌ت خراوه‌ته قاڵبی قانوونییه‌وه، به‌ڵام جه‌وهه‌ره‌که‌ی سیاسییه.
لایه‌نی ئابووری:
ده‌یه‌وێ ژێرخانی ئابووری کوردستان وه‌کو جاران به لاوازی بمێنێته‌وه و، نه‌توانێ پشت به خۆی ببه‌ستێ و تا هه‌تایه هه‌ر ده‌سنده‌خۆری حکوومه‌تی ناوه‌ندی بێ، بۆ ئه‌وه‌ی هه‌رگیز بیر له جیابوونه‌وه نه‌کاته‌وه(٢٧).
نه‌وشیروان مسته‌فا له‌و ڕوانگەیەوە، پێداگیری لەسەر ئەوە دەکات؛ “نابێ کورد به هیچ جۆرێ و له ژێر هیچ گوشارێکی ناوه‌کی و ده‌ره‌کی دا، ده‌ست هه‌ڵبگرێ له مافه‌کانی خۆی: مافی خۆ به خاوه‌ن زانینی سه‌رچاوه سروشتییه‌کانی کوردستان-له‌وانه سه‌رچاوه‌کانی نهوت و گاز و ئاو، مافی به‌کارهێنان و وه‌به‌رهێنانی بۆ قازانجی خه‌ڵکی کوردستان. ئه‌مه ئۆباڵی مێژووییه له ئه‌ستۆی سه‌رکردایه‌تی کورددا”(٢٨).
فشارەکانی حکوومەتی عێراق لەسەر کوردستان و بە نادەستوری و نایاسایی لە قەڵەمدانی گرێبەست و چالاکییەکانی نەوت و گازی هەرێم، پاڵنەرێکی بەهێز بوون لەوەی یاسای نەوت و گازی کوردستان بەخێرایی پەسند بکرێت. ئەوەش لەکاتێکدا بوو، کە ئەو کۆمپانیایانەی لە ساڵانی پێشتردا گرێبەستیان لەگەڵ ئیمزا کرا بوو، دەستیان بە هەڵکەندنی بیری نەوت لە کێڵگەکاندا کرد بوو، لەناویاندا بە ئەنجام گەیشتنی هەڵکەندن لە کێڵگەی نەوتی تاوکێ لە زاخۆ کە کۆمپانیای (دی ئێن ئۆ) لەوەتەی ساڵی ٢٠٠٤ەوە لەگەڵ حکوومەتی هەرێم/ئیدارەی هەولێر گرێبەستی لەسەر کرد بوو.
فشارەکانی حکوومەتی عێراق لەسەر کوردستان و بە نادەستوری و نایاسایی لە قەڵەمدانی گرێبەست و چالاکییەکانی نەوت و گازی هەرێم، پاڵنەرێکی بەهێز بوون لەوەی یاسای نەوت و گازی کوردستان بەخێرایی پەسند بکرێت
لە ٨ی نیسانی ٢٠٠٦ ئەنجامی سەرکەوتن لە هەڵکەندنی یەکەم بیرە نەوتی تاوکێ لەمیانەی کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانی لە نێوان هەریەک لە موعتەسەم ئەکرەم بریکاری وەزارەتی نەوتی عێراق و سەرباز هەورامی سەرۆکی دەستەی نەوت و گازی کوردستان خرایەڕوو. موعتەسەم ئەکرەم لە پشکی کورد و سەر بە یەکێتیی نیشتمانی بوو، لە کۆنگرە ڕۆژنامەوانییەکەدا ڕەخنەی لە لایەنەکانی عێراقی گرت لە دژایەتییەکانیان بەرانبەر بە چالاکییەکانی نەوت لە کوردستان دا و دووپاتی لەوە کردەوە، کە چالاکییەکانی دەرهێنانی نەوت لە کوردستان لادانی دەستوری نییە وەک ئەوەی بەرپرسانی عێراق بانگەشەی بۆ دەکەن(٢٩).
پڕۆژەیاساکەی مالیکی
لە سەرەتای ئەیلوولی ٢٠١١، ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق بە سەرۆکایەتی نووری مالیکی، پرۆژەیاسایەکی نەوت و گازی بۆ ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق نارد. پڕۆژەکە بەشێوەیەکی تاکلایەنە ئامادە و داڕێژرا بوو، ئەوەش نیگەرانی توندی لایەنی کوردستانی لێکەوتەوە.
لەڕاستیدا، پڕۆژەیاسای نەوت و گازی عێراق (٢٠١١) هەڵگێڕانەوەیەکی تەواوەتی بوو لە پڕۆژەیاسای نەوت و گازی عێراق (٢٠٠٧). ئەگەر پڕۆژەیاسای نەوت و گازی ساڵی ٢٠٠٧، هەر لە سەرەتاوە، ئاماژەی بە ماددەکانی ١١١ و ١١٢ی دەستووری عێراق دەکرد، وەک بنەمای دابەشکردنی دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی نەوت لە نێوان حکوومەتی فیدڕاڵی و حکوومەتەکانی هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەکانی نەوت، ئەوە پڕۆژەیاسای نەوت و گازی ساڵی ٢٠١١، بەڕێوەبردنی کەرتی نەوت و گازی عێراقی بە هەرێمی کوردستانەوە، لە چنگ دەسەڵاتێکی مەرکەزی لە بەغدا چڕ دەکردەوە و هیچ ڕۆڵ و دەسەڵاتێکیشی بە حکوومەتی هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەکانی نەوت نەدەدا.
پڕۆژەیاسای نەوت و گازی عێراق (٢٠١١) هەڵگێڕانەوەیەکی تەواوەتی بوو لە پڕۆژەیاسای نەوت و گازی عێراق (٢٠٠٧)
سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان لە ٥ی ئەیلوولی ٢٠١١، ڕاگەیەنراوێکی توندی دژ بە تێپەڕکردنی پڕۆژەیاسای نەوت و گازی عێراق لە ئەنجوومەنی وەزیران، بڵاو کردەوە(٣٠). وێڕای سەرکۆنەکردنی تێپەڕاندنی پڕۆژەیاسایەکە، گێڕانەوەیەکیش لە شێوازی تێپەڕکردنەکە پێشکەش دەکات، کە لە خوارەوە ڕوون دەکرێتەوە.
ڕاگەیەنراوەکەی سەرۆکایەتی هەرێم، بەوە دەست پێدەکات، کە پاش نه‌بوونی سیاسه‌تێكی فیدراڵی له باره‌ی نه‌وته‌وه بۆ ماوه‌ی پتر له شه‌ش ساڵ و خۆدزینه‌وه‌یه‌كی بێ پاساو له‌ڕووی جێبه‌جێكردنی ڕێككه‌وتننامه سیاسییه‌كان و خۆدزینه‌وه‌یه‌كی ئاشكرا به‌رانبه‌ر به په‌سه‌ندكردنی یاسای فیدراڵی نهوت و پاش ئه‌وه‌ی جه‌خت له‌سه‌ر به‌رده‌وامبوونی ته‌وافوق و سازان كرایه‌وه پێش پێكهێنانی ئه‌م حكوومه‌ته‌ی ئێستای عێراق وه‌ك مه‌رجێكی سه‌ره‌كی بۆ به‌شداریكردنی هاوپه‌یمانی كوردستانی له‌و حكوومه‌ته‌دا، “ئێستا له ناكاو ڕه‌فتارێكی دیكه‌ی ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیرانمان بۆ ده‌رده‌كه‌وێت كه به‌بێ ئاماده‌بوونی ئه‌ندامه په‌یوه‌ندیداره‌كانی ئه‌نجوومه‌ن ڕه‌شنووسێكی زۆر جیاوازتری سه‌باره‌ت به نهوت تێپه‌ڕاند، ته‌واو جیاواز له‌وه‌ی پێشتر ڕێككه‌وتنی له‌سه‌ر كرابوو”.
وەک سەرۆکایەتی هەرێم دەیخاتەڕوو، شێوازی تێپه‌ڕاندنی ڕه‌شنووسه‌كه له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تی نه‌وته‌وه به‌و شێوه‌یه بوو، كه داوای دانیشتنێكی به‌په‌له‌ی كرد به ڕۆژێك به‌ر له واده‌ی سازدانی و خستنه‌ڕووی به‌ڵگه‌نامه‌یه‌كی گرنگ كه له په‌نجا لاپه‌ڕه تێده‌په‌ڕێت له ماوه‌ی چه‌ند خوله‌كێكدا، كه ئاماده‌بووان وایان ده‌زانی ڕه‌شنووسه‌كه پێشتر له‌سه‌ری ڕێككه‌وتوون، ئه‌ویش به‌مه‌ستی غافڵگیركردنی هه‌موو ئه‌ندامانی ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیران (ئاماده‌بووان و ئاماده‌نه‌بووان) و به سووك سه‌یركردنی ڕێككه‌وتننامه سیاسییه‌كان و “نه‌هێشتنی متمانه بۆ سه‌پاندنی شێوازێكی ناوه‌ندی كه به هه‌ناسه‌یه‌كی سته‌مگه‌رانه داڕێژراوه بۆ سه‌پاندنی دكتاتۆریه‌تی بڕیاری ئابووری و خستنی جڵه‌وی گشتی به ژێرده‌ستی هه‌ندێك”. سەرۆکایەتی هەرێم زیاتر دەڵێ “به‌ڵكو ئه‌وه زۆر له‌وه‌وه دووره له ده‌ستووری فیدراڵی و هه‌ڵسوكه‌وتی دیموكراسیدا هاتووه، كه ڕۆڵ و مافه‌كانی هه‌رێمه‌كان و پارێزگه‌كانی له‌پاراستنی هاوسه‌نگی له‌گه‌ڵ ڕۆڵی حكوومه‌تی فیدراڵیدا پاراستووه، كه له ده‌ستووردا ئاماژه‌ی پێ دراوه، ئه‌ویش بۆ دابینكردنی ماف و یه‌كیه‌تی و دواڕۆژی گه‌لی عێراق”.
شێوازی تێپه‌ڕاندنی ڕه‌شنووسه‌كه له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تی نه‌وته‌وه به‌و شێوه‌یه بوو، كه داوای دانیشتنێكی به‌په‌له‌ی كرد به ڕۆژێك به‌ر له واده‌ی سازدانی و خستنه‌ڕووی به‌ڵگه‌نامه‌یه‌كی گرنگ كه له په‌نجا لاپه‌ڕه تێده‌په‌ڕێت له ماوه‌ی چه‌ند خوله‌كێكدا
سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان کە لە ڕاگەیەنراوەکەدا، “ئیدانەی ئەم مانۆڕە دەکات”، داوایشی لە ئەنجوومەنی وەزیران کرد، ده‌ستبه‌جێ ڕه‌شنووسی وه‌زاره‌تی نهوت بكێشێته‌وه، ئه‌ویش له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ ناوه‌ڕۆكی ده‌ستوور و ڕێڕه‌وی یاسایی ناو ئه‌نجومه‌نی وه‌زیراندا ناگونجێت تا ئه‌و كاته‌ی پێداچوونه‌وه‌ی بۆ ده‌كرێت و هەروەها داواشی له سه‌رۆكایه‌تی ئه‌نجوومه‌نی نوێنه‌ران کرد، ئه‌و ڕه‌شنووسه‌ی له‌لایه‌ن ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیرانه‌وه پێشكه‌ش كراوه ڕه‌ت بكاته‌وه و له ڕێڕه‌وه‌ی یاسادانانی ئێستای خۆیدا به‌رده‌وام بێت، به مه‌رجێك ڕه‌چاوی هه‌ر هه‌مواركردنێك بكرێت له‌لایه‌ن هه‌موو لایه‌نه‌كانه‌وه پێشكه‌ش بكرێت، به تێبینییه‌كانی هاوپه‌یمانی كوردستانیشه‌وه له‌سه‌ر ئه‌م ڕە‌شنووسه‌ی ئێستا له‌لایه‌ن لیژنه‌ی نهوت و وزه‌وه بۆ یه‌كه‌مین خوێندنه‌وه پێشكه‌ش كراوه، چونكه هاوپه‌یمانی كوردستانی تێبینییه‌كانی خۆی له قۆناغی هه‌مواركردنه‌كاندا پێشكه‌ش ده‌كات كاتێك ده‌گاته دووه‌مین خوێندنه‌وه، ئه‌ویش بەپێی پابه‌ندبوون به ڕێڕه‌وی یاسایی و ده‌ستووری و، پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندی گشتی لە لایەنی کوردستانییەوە.
لەڕاستیدا، ئەو خوێندنەوەیەی لە ناوەڕۆکی ڕاگەیەنراوەکەی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستاندا بۆ پڕۆژەیاسای نەوت و گازی ساڵی ٢٠١١ و بەرنامەی پشت پڕۆژەیاسایەکە هەبوو، بەئاڕاستەی هەوڵدان بۆ سەپاندنی دەسەڵاتێکی مەرکەزی لە عێراق، هەڵوێست و خوێندنەوەی نزیکەی تێکڕای لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان بوو، لەناویاندا پارتی و یەکێتی.
لە ١٣ی تشرینی دووەمی ٢٠١١ و لە دەستپێکی یەکەمین کۆنفرانسی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان، د. بەرهەم ساڵح سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان وتارێکی پێشکەش کرد و ئاماژەی بە ڕێککەوتنێکی حکوومەتی هەرێم لەگەڵ نووری مالیکی سەرۆکوەزیرانی عێراق کرد، بەپێی ڕێککەوتنەکە، دەبوو پڕۆژەیاسای نەوت و گازی ساڵی ٢٠٠٧ بۆ ئەنجوومەنی نوێنەران ڕەوانە بکرێت، بەڵام ئەوەیش هیچ ئەنجامێکی نەبوو.
“به هاوبه‌شه‌كانمان له به‌غدا ده‌ڵێم، كوردستان مافی ده‌ستوری هه‌یه بۆ په‌ره‌پێدانی سامانه سروشتییه‌كانی خۆی و جارێكی تر چاره‌نووسی خۆمان ناخه‌ینه ده‌ست بیرۆكراتی نه‌یار له به‌غدا و ناشمانه‌وێت ئه‌وه‌ی له ڕابردوو بینیومانه، بیبینینه‌وه”(٣١). ئەوە، دواین دەربڕینەکانی د. بەرهەم ساڵح بوو، لەو وتارەی لە کۆنفرانسەکەدا پێشکەشی کرد.
هەرچۆنێک بێت، پڕۆژەیاسای نەوت و گازی عێراق پەسند نەکرا، بەرپرسانی هەرێمی کوردستانیش پێداگیرییان لەسەر هەبوونی عەقڵیەتێکی شۆڤینی و مەرکەزی لە بەغدا دەکرد، کە بە پێچەوانەوەی فیدڕاڵیەت و ئەو بنەما دەستوورییانەی هەن، دەیانەوێت نەوت لە دەسەڵاتێکی توندی مەرکەزی لە بەغدا قەتیس ببێت. ئەوکاتانە، عیماد ئەحمەد جێگری سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان لە کابینەی حەوتەمدا و لە باسی لایەنە عێراقییەکاندا گوتی “به عه‌قڵیه‌تی شمولی و مه‌ركه‌زی بیرده‌كه‌نه‌وه و ده‌یانه‌وێ هه‌رێمی كوردستان له ته‌كنه‌لۆجیای نهوت و ده‌رهێنان و به‌ره‌وپێشچوونی ئه‌و كه‌رته گرنگه بێبه‌ش بكه‌ن. وه‌كو چۆن حكوومه‌ته دیكاتۆره‌كانی پێشوو ئێمه‌یان بێبه‌ش كرد، ئه‌وانیش ده‌یانه‌وێت به‌هه‌مان سیاسه‌ت بڕۆن، نازانن ئه‌مه ڕێگایه‌كی هه‌ڵه‌یه و گه‌لی كوردستانیش قبوڵی ئه‌و سیاسه‌ته ناكات”.
بەدرێژایی هەموو ئەو ساڵانە، لایەنی عێراقی دەیتوانی بە زۆرینە و کەمینە پڕۆژەیاسای نەوت و گازی عێراق تێپەڕ بکات، بەڵام هیچ کات هەنگاوێکی لەو جۆرەیان هەڵنەگرت، هۆکارەکە زۆریش ناڕوون نییە، بەدرێژایی هەموو ئەو ساڵانە، بەغدا لە دۆخێکی وەها نەبوو، بتوانێت ئەوەی دەیخوازێت بەسەر هەرێمی کوردستانیدا بسەپێنێت، هەرێمی کوردستان لە پێگەیەکی بەهێزدا بوو، بەڵام وا دەردەکەوێت ئێستا بارودۆخەکە لە بەرژەوەندی لایەنی عێراقی گۆڕاوە. لەکاتێکدا دەرکردنی یاسای نەوت و گازی عێراق ئەگەرێکی بەهێزە لەم کابینەیەدا، ئایا هەرێمی کوردستان لە دۆخێکدایە بتوانێت بەر بە نیەتی بەرەو مەرکەزیەتی بەغدا بگرێت؟
پوختە
- لە نووسینەوەی دەستووری نوێی عێراق، لایەنی کوردستانی پێکەوە و بە یەکهەڵوێست پێداگیری لەسەر جێگیرکردنی دەسەڵاتەکانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان لە بەڕێوەبردنی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان دەکەن. یەکهەڵوێستی لەلایەک و پێگەی کورد لەو قۆناغەدا، یارمەتیدەر دەبێت لەوەی بنەڕەتێکی نامەرکەزییانە بە بەڕێوەبردنی نەوت لە عێراق بدرێت.
- هەر لە نووسینەوەی دەستورەوە، تەنیا لایەنی کوردستانی پێداگیری لەسەر بەڕێوەبردنی نامەرکەزییانەی نەوت و سامانە سروشتییەکان کردووە و لایەنەکانی عێراقی، بەدیاریکراوی شیعەکان لەگەڵ بەڕێوەبردنێکی مەرکەزییانە بوون.
- هەر لەگەڵ بەرکاربوونی دەستوری هەمیشەیی عێراق لە ٢٠٠٦ەوە، لایەنی کوردستانی زیاتر لە لایەنی عێراقی، هەم ئامادەکاری بۆ دەرکردنی یاسای نەوت و گازی عێراق کردووە و هەم خواستی زیاتری لەسەر دەرکردنی یاسایەکە هەبووە، لەو چوارچێوەیەدا؛
- یەکەم ڕەشنووسی پڕۆژەیاسای نەوت و گازی عێراق لەلایەن لایەنی کوردستانییەوە-تیمی وەزیر و وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان داڕێژراوە و ڕادەستی حکوومەتی عێراق کراوە بۆ پێداچوونەوە و لەلایەن حکوومەتی عێراقیشەوە لێژنەیەکی هاوبەش لەنێوان هەولێر و بەغدا بۆ پێداچوونەوە و داڕشتنەوەی ڕەشنووسەکە پێکهاتووە.
- ساڵی ٢٠٠٦ ڕێککەوتنێکی تایبەت لە نێوان هەردوو حکوومەتی عێراق و هەرێمی کوردستان کراوە، کە لە ماوەی یەک ساڵدا (واتە تا ٢٠٠٧) پێویستە یاسای نەوت و گازی عێراق پەسند بکرێت، بە پێچەوانەوە هەریەک لە حکوومەتی عێراق و هەرێمی کوردستان لەسەر سیاسەتی نەوتی خۆیان بەردەوام دەبن، تا ئەوکاتەی یاسای نەوت و گازی عێراق پەسند دەکرێت.
- هەر لە ساڵی ٢٠٠٦ەوە لایەنی کوردستانی هەوڵی لەگەڵ لایەنەکانی عێراقی داوە، یاسای بەڕێوەبردنی داهاتی فیدڕاڵی عێراق دەربکرێت و لە ڕێگەی ئەو یاسایەوە یان لە یاسای نەوت و گازی عێراقدا، پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق لە هەژمارێکی بانکی لە ناوخۆ یان دەرەوەی عێراق دابنرێت، بە مەرجێک هەرێمی کوردستان ڕاستەوخۆ دەسەڵاتی جوڵاندنی پشکەکەی خۆی هەبێت، بەبێ تێپەڕبوونی بەشەداهاتی هەرێم بە فلتەری بەغدا.
- پێداگیری لایەنی کوردستانی لەسەر دانانی بەشەداهاتی هەرێم لە هەژمارێکی بانکی و بەبێ گەڕانەوە بە فلتەری بەغدا، هەر لە ساڵی ٢٠٠٦ەوە، نیشاندەرێکی سیاسییە لە نامتمانەیی لایەنی کوردستانی بە دەسەڵاتدارانی عێراقی نوێ و پشتگوێخستن و ڕەتکردنەوەی داخوازییەکەش لەلایەن عێراقەوە، ئەو تێگەیشتنە زیاتر پشتڕاست دەکاتەوە.
- دەرکردنی یاسای نەوت و گازی کوردستان بۆ دوای پاشگەزبوونەوەی لایەنی عێراقی لە دەرکردنی یاسای نەوت و گازی عێراق دەگەڕێتەوە.
- هەر لە چەند مانگێکی دوای بەرکاربوونی دەستووری عێراق لە ساڵی ٢٠٠٦دا، لایەنە عێراقییەکان یەکەمین پڕۆژەی هەموارکردنەوەی دەستووری عێراق گەڵاڵە دەکەن و لەناویشیدا ماددەکانی تایبەت بە بەڕێوەبردنی نەوت و گاز و هەروەها ماددەکانی تایبەت بە دابەشکردنی دەسەڵات لە نێوان حکوومەتی فیدڕاڵی و حکوومەتی هەرێم و پارێزگاکان بە ئامانج دەگرن. بەمەبەستەکە بەڕوونی پاشەکشەکردنەکە لە سیستەمی فیدڕاڵی و گەڕانەوە بۆ دەسەڵاتی مەرکەزی لە بەغدا.
- ساڵی ٢٠١١ نووری مالیکی و تیمەکەی لە ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق بەشێوەیەکی تاکلایەنە و لە کۆبوونەوەیەکی دەستخەڕۆکەرانەدا، پڕۆژەیاسایەکی نەوت و گاز بۆ عێراق بەناوی ئەنجوومەنی وەزیرانەوە ڕەوانەی ئەنجوومەنی نوێنەران دەکەن، کە لەڕووی ناوەڕۆکەوە هەڵگێڕانەوەیەکی تەواوەتییە لە پڕۆژەیاسایەکەی ٢٠٠٧ و بە ئاڕاستەیەکی تەواو مەرکەزییانەدا داڕێژراوە.
- بۆ یەکەمجار سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان ڕاگەیەنراوێکی توند بەدژی هەنگاوەکانی حکوومەتی عێراق دەربکات، ئەو ڕاگەیەنراوەیە کە لە ٥ی ئەیلوولی ٢٠١١ و بەدژی تێپەڕاندنی پڕۆژەیاسای نەوت و گازی عێراق لەلایەن نووری مالیکی و تیمەکەیەوە ئامادەکراوە.
- بەراوردکردنی ناوەڕۆکی هەردوو ڕەشنووسی پڕۆژەیاساکانی نەوت و گازی عێراق لە ٢٠٠٧ و ٢٠١١دا، دوو ڕوانگە و ئاڕاستەی سیاسی پێوەست بە بەڕێوەبردنی کەرتی نەوت و گازی عێراق پیشان دەدات؛ ئاڕاستەی یەکەمیان کە لەلایەن هەرێمی کوردستانەوە پشتیوانی دەکرێت، لەگەڵ بەڕێوەبردنێکی نامەرکەزییانەی سامانە سروشتییەکان و ئاڕاستەی دووەمیان کە لەلایەنەکانی عێراقی پاڵپشتی دەکەن، دەیەوێت بەڕێوەبردنی نەوت و سامانە سروشتییەکان لە دەسەڵاتێکی مەرکەزی توندی بەغدا چڕ بکرێتەوە.
تێبینییەکی پێویست:
ئەم بابەتە، لە بنەڕەتدا، بەشێکە لە توێژینەوەیەکی دەستنووس و بڵاونەکراوە، بەناونیشانی نەوت لە ململانێ سیاسییەکانی ناوخۆی هەرێمی کوردستان و عێراق، کە لەوەتەی ساڵی ٢٠١٥ و ٢٠١٦ەوە ئامادەکراوە.
