چەمكی نیولیبرالیزم پشت بە دوو پێكهاتەی سەرەكی دەبەستێت؛ یەكەم: باڵاكردنی بەها و نەریتی بازاڕی ئازاد بە مەبەستی پەكخستنی ڕۆڵی دەوڵەت لە بواری بابەتی سیاسەت و حوكمڕانی ئابووری، بەو مەبەستەی ئاسانكاری بۆ سەرمایەداران لە بواری گوزەری كاڵا و سەرمایە و دەستنیشانكردنی گۆڕینی نرخ بكرێت؛ دووەم: چەسپاندنی ڕۆڵ و قەواری كەرت و خاوەندارێتی تایبەتی ئامرازەكانی بەرهەمهێنان لە ڕێگای فرەوانكردنی پڕۆسەكانی بەتایبەتكردن و نەهێشتنی چالاكی كەرتی گشتی و دانانی ئەم ڕێبازە بە سیاسەتی ئابووری ساغڵەم و گونجاو و ڕەنگدانەوەی ئەم ئاڕاستەیە لە بواری دانانی بودجەی گشتی.
سەرهەڵدانی چەمكی نیولیبرالیزم لە بواری مێژووییەوە لە بابەتی چەمكی لیبرالیزم دانابڕێت. سەرەتاكانی لیبرالیزم بۆ سەدەی حەڤدەهەم دەگەڕێتەوە و ئایدیۆلۆژیی سەرەكی سەرهەڵدانی سەرمایەداری و هۆكاری گەشەسەندنی و ڕەنگدانەوەی لە بواری سیاسەتی گشتیدا لە پڕۆسەی كۆتاییهاتن بە قۆناغی فیوداڵیزم و بنیاتنانەی دەوڵەتی هاوچەرخ لە نموونەی ئەوروپادا بوو. بنەمای سیاسی لیبرالیزم جەختكردنەوە لەسەر تاك و ئازادییەكان و لە بواری ئابووریشدا كرانەوەی بازاڕەكان و پشتبەستن بە بۆچوونەكانی ئادەم سمیت بوو، كە ئاماژەی دەكرد “بواری بدە كاربكات، بواری بدە بڕوات”.
لە كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەهەمدا كاتێك بزووتنەوەی كرێكاری لە ئەوروپادا گەشەی دەكرد، بیرۆكەی نیولیبرالیزم بە نیازی نوێبوونەوەی سەرمایەداری و ڕووبەڕووبوونەوەی بزاڤی كرێكاران و پاراستنی بەرژەوەندی خاوەن موڵكدارە گەورەكان هاتەكایەوە. بەڵام كاتێك جیهان لە ئاكامی قەیرانەكانی سەرمایەداری بە دوو شەڕی جیهانی كاولكاریدا تێپەڕی و دوای شەڕ، قەیرانەكانی سەرمایەداری لە چوارچێوەی ئاڕاستەی نیولیبرالیزم چارەسەر نەدەكرا، سەرمایەداری پەنای بردە بەر بۆچوونەكانی ئابووریناسی بەریتانی كینز، كە جەختی لەسەر دەستێوەردانی دەوڵەت لە چالاكی ئابووری دەكردەوە، بەم جۆرەش ئەركی ئابووری و كۆمەڵایەتی بەسەر دەوڵەتدا لە چوارچێوەی پاراستنی سیستەمی سەرمایەداری هاتەكایەوە و پاشگەزبوونەوە لە بیرۆكەی نیولیبرالیزم كرا، كە لە ساڵانی سییەكانی سەدەی بیست بەهۆی داكەوتنی گەورەی بازاڕی سەرمایەداری هاتەكایەوە و لەلایەن بیرمەندی لیبراڵیست ئوتریش فریدریش فۆن هایك بانگەشەی بۆ دەكرا.
لەگەڵ كۆتاییهاتنی شەڕی سارد، نیولیبرالیزم بوو بە ڕووی ڕاستەقینەی سەرمایەداری، كە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ڕێگای بانكی نێودەوڵەتی و سندووقی دراوی نێودەوڵەتی و دەستێوەردانی سیاسی و سەربازی، كاری بۆ گشتاندنی بەسەر سەرجەم ئابووری جیهان لەسەردەمی گڵۆبالیزمدا دەكرد.
سەرەتا نوێكانی خستنەڕووی نیولیبرالیزم وەك ئایدیۆلۆژی ڕوونی سەرمایەداری لەو كاتەدا بوو، كە خودی سەرمایەداری بانگەشەی بۆ كۆتاییهاتنی سەردەمی ئایدیۆلوژییەكان دەكرد، ئەم چەمكە بۆ سەردەمی دەسەڵاتداری مارگریت تاتشەر و ڕۆناڵد ڕیگان دەگەڕێتەوە، كە چەمكی دەوڵەتی ڕیعایەتی كۆمەڵایەتی وەلانرا و گرتنەبەری نیولیبرالیزم و بەهێزكردنی بازاڕ بە هۆكاری سەرەكی بەردەوامبوون و گەشەكردنی هەژموونی سەرمایەداری جیهانی بەتایبەتی ناوەندە سەرمایەدارەكانی ئەمریكا دانرا.
چەمكی نیولیبرالزم و بنەماكانی تەنیا لە بواری ئابووری و بازاڕ و جۆڵەی ئازاد و بێمەرجی سەرمایە خۆی نابینێتەوە و، نیولیبرالیزم سیستەمێكی كەلتووری و كۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی گشتگیر دەخاتەڕوو، كە خۆی لە پاراستنی بەرژەوەندی ناوەندە سەرمایەدارەكان و كەڵەكەبوونی سامانی بێشومار دەبینێتەوە. ڕوونترین دەربڕین لە كۆبوونەوەی سەرجەم ئەم بوارە گشتگیرانە لە نموونەی نیولیبرالیزم لە باسەكانی ڕۆژنامەنووسی نیولیبراڵ تۆماس فریدمان وەدیدەكرێت كە دەڵێت: “دەستی شاراوەی بازاڕ پێویستی بە مشتی پۆڵاینی پنتاگونی ئەمریكا هەیە و هەمبرگەری ماكدۆناڵد جێگرەوەی بەرهەمەكانی ماك دوگاڵ نییە”، كە گەورەترین كارگەی درووستكردنی چەكە لە ئەمریكا.
یەكێك لەهەرە بانگەشكەران و باوكی ڕۆحی نیولیبرالیزم ئابوورناسی ئەمریكا میلتۆن فریدمانە، كە ڕاوێژكاری سەرۆكی ئەمریكا لە كۆتایی هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو ڕۆناڵد ڕیگان بووە. فریدمان كە خاوەنی قوتابخانەی شیكاگۆیە لە بواری ئابووری و دژ بە بۆچوونەكانی كینزە لە مەڕ دەستێوەردانی دەوڵەت و پشتگیری لەو كۆدەتا سەربازییانەی ئەمریكا دەكرد، نموونەش كۆدەتای چیلی لە ساڵی 1973 بوو. ئەم ئابووریناسە لە كتێبی “سەرمایەداری و ئازادی” ئاماژە بەوە دەكات، كە قازانج وەدەستهێنان جەوهەری دیموكراسییە و هەر حكوومەتێك سیاسەتەكانی دژ بە بازاڕ بێت ئەوا مانای وایە دژ بە دیموكراسییە و ئەگەر ئەو حكوومەتەش لەلایەن خەڵكەوە پشتگیری بكرێت، بۆیە وا باشە ڕۆڵ و ئەركی حكوومەت پاراستنی خاوەندارێتی تایبەت بێت و خۆی تەنیا لەم بوارەدا بسەپێنێت و ئەركی حكوومەت ئەوەیە خۆی بە بابەتە لاوەكییەكان خەریك بكات و بابەتە گەورە و گرنگ و ڕاستەقینەكان وەك بەرهەمهێنانی سامان و دابەشكردنی سامان و ڕێكخستنی كۆمەڵایەتی ئەم بابەتانە ئەوا دەبێت بۆ هێزەكانی بازاڕ جێبهێڵێت.
ڕەنگدانەوەی سیاسەتەكانی نیولیبرالیزم لە بواری ڕێكخستنی كاری سیاسی، بەرهەمهێنانەوەی دیموكراسییەكی ڕوواڵەتی و شكلییە، كە دوور لە بەشداری فرەوانی خەڵك لە تێكڕای ئەو بابەتە چارەنووسسازانەی پەیوەندی بە ژیان و گوزەرانییەوە هەیە، چەمكی دیموكراسی تەنیا لە بازنەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كۆدەكاتەوە و دیموكراسی لە ڕەهەندی ئابووری و كۆمەڵایەتی و كەلتووری دادەبڕێت.
كارتێكردنی نەرێنی نیولیبرالیزم لەسەر ئابوورییەكانی وڵاتانی باشور و ئەو ئابوورییانەی گەشەسەندنی بە خۆوە نەبینیوە زیاترە. سەرچاوەی ئەم كارتێكردنە بۆ ئاڕاستەی سەپاندنی مۆدێل و نموونەیەك لە سیستەمی گەشەپێدان و گشتاندنی ئەو نموونەیە دەگەڕێتەوە و بەم جۆرە بواری گەشەسەندنی ئەو وڵاتانە بە گرتنەبەری ڕێگای تایبەت بە خۆی و لە چوارچێوەی پێداویستییەكانی پەرەسەندن و ئیرادەی سەربەخۆی گەشەپێدان نامێنێت.
جگە لە دەستێوەردانی سیاسی و سەربازی و ئابووری و بازرگانی و دارایی ناوەندە نیولیبرالیزمەكان لەسەر ئابووری وڵاتانی دیكە، بڵاوكردنەوەی بنەما و بۆچوونەكانی هزری نیولیبرالیزم پڕۆسەیەكی هاوكاتە لەگەڵ دەستتێوەردانە جۆراجۆرەكان.
لە كوردستانی خۆماندا یەكێك لە گرفتەكانی گەشەپێدان خۆبەستنەوە و خۆگونجاندنە لەگەڵ سەرجەم ئەو بۆچوونانەی نیولیبرالیزم بانگەشەیان بۆ دەكات وەك دەرگایەك كە ناوەندی بڕیار بۆ بەردەوامبوونی پەیوەندی و تێكەڵبوون لەگەڵ ئابووری و سیاسەتی نێودەوڵەتی جیهاندا بەكاریدەهێنێت، لە ڕەوشێكدا هەردەم نیولیبرالیزم سروودی ڕێگا و بژاردەی خۆی بە تەنیا فریادڕەس بە گوێی ناوەندنەكانی بڕیار لە هەرێمی كوردستان دەچڕێت، لە كاتێكدا خۆبەستنەوە بە سیاسەتەكانی نیولیبرالیزم لە سایەی ئابوورییەكی بەرخۆردا جگە لە ئابوورییەكی سەرمایەداری دواكەوتوو لە ئاستی گەشەسەندن و وابەستە بە ناوەندە نیولیبرالیزمەكان ناهێنێتەدی.
