“هێزە سیاسییەکان نیەتی ڕاستەقینەیان بۆ پاککردنەوەی تۆماری دەنگدەران نەبووە”

بەو جۆرەیش، دامەزراوەکە ڕوونی دەکاتەوە، بەدرێژایی چەندین ساڵی ڕابردوو، سەرەڕای ئەوەی تۆماری دەنگدەران لە هەرێمی کوردستاندا پاک نەکراوە و جێی متمانە نەبووە، بەڵام هێزە سیاسییەکان بەگشتی نییەتی جددیان نەبووە بۆ پاککردنەوە و ڕێکخستنی تۆماری دەنگدەران، لەبەرئەوەی سوودمەندبوون لە ناڕێکخراوەیی تۆمارەکە و بە پاساوی نەبوونی تۆمارێکی پاکەوە، خۆیان لە هەڵبژاردن دزیوەتەوە.

لەخوارەوە، ئەو بەشەی ڕاپۆرتەکەی دامەزراوەی پەی هاتووە، کە سەربوردەی تۆماری دەنگدەران لە هەرێمی کوردستان دەخاتەڕوو:

سەربوردەی تۆماری دەنگدەران لە هەرێمی كوردستان

یەكێك لە پایە سەرەكییەكانی هەموو هەڵبژاردنێكی ئازاد و بێگەرد، بوونی تۆمارێكی دەنگدەرانی پوختە، كە بریتییە لەو بەڵگەنامەیەی ئاماری دەنگدەران لەخۆدەگرێت و ناوەكانی بەزنجیرە تیادا تۆمار دەكرێت، سەرەڕای ناوی بنەماڵە و ناوی دایك و مێژووی لەدایكبوون و شوێنی نیشتەجێبوونیشی تێدا دیاری دەكرێت. بەبێ ئەم تۆمارە ناكرێت باس لە هەڵبژاردنێكی ئازاد و دیموكراسییانە بكرێت. بۆیە پێویستە هاووڵاتییان بتوانن بەیەكسانی و بەپێی ڕێوشوێنە بڕیارلێدراوەكان و پێوەرە نێودەوڵەتییەكان ناویان تۆمار بكرێت و بەشداری هەڵبژاردنەكان بكەن، هەر وەك لە جاڕنامەی مافی مرۆڤ و پەیماننامەی نێودەوڵەتی بۆ مافە مەدەنی و سیاسییەكان و جاڕنامەی نێودەوڵەتی تایبەت بە پێوەرەكانی هەڵبژاردنی ئازاد و پاك و دوور لە هەر جۆرە جیاكارییەك هاتووە.

لەهەمان كاتدا دەبێت مافی تانەلێدانیشیان بۆ فەراهەم كرابێت، لەكاتێكدا ئەگەر بەهەر هۆكارێكەوە بێت ڕێگایان لێگیرابێت لە تۆماركردنی ناوەكانیان و بێبەشكرابن لە بەشداریكردن لە هەڵبژاردن.

لە هەڵبژاردنەكانی پێشووتری هەرێمی كوردستاندا هەمیشە تۆماری دەنگدەران لەنێوان قەوارە سیاسییەكاندا جێگەی مشتومڕ و خاڵی ناكۆكی بووە، چونكە تا ئێستا نەتوانراوە ئەم پرسە وا ڕێكبخرێت كە لەئاستی داواكاری قەوارە سیاسییەكاندا بێت و جێگەی متمانەیان بێت. نەك هەر ئەمە بەڵكو تۆماری دەنگدەران هەمیشە بیانوویەك بووە هەر جارەی لای یەكێك لە هێزە سیاسییەكان كە وەك پاساوێك پەنایان بۆ بردووە تا هەڵبژاردنی پێ دوابخەن. بەگێڕانەی مێژووی سەربوردەی تۆماری دەنگدەران لە هەرێمدا ئەو ڕاستییەمان بۆ دەسەلمێت.

لە هەڵبژاردنی خولی یەكەمی پەرلەماندا لە 19/5/1992 كە بەرەی كوردستانی ئەنجامیدا، بەپێی یاسای ژمارە (1)ی ساڵی 1992ی هەڵبژاردنی كوردستان “هەموو هاووڵاتییەكی هەرێمی كوردستان مافی دەنگدانی هەبوو، بەمەرجێك هاووڵاتی كوردستانی عێراق بێت و تەمەنی (18) ساڵی تەواو كردبێت”.

لەبەر ئەوەی لەو سەردەمەدا هیچ تۆمارێكی دەنگدەران نەبوو، هەر بۆیە هەموو هاووڵاتییەك مەرجە یاساییەكەی تێدا بووایە دەیتوانی بچێتە بنكەكانی دەنگدان و دەنگ بدات، بۆ ئەوەی كەسی دەنگدەر زیاد لەجارێك دەنگ نەدات و ڕێگە لەساختەكاری بگیرێت، وێڕای ئەوەی بە مەرەكەبێك پەنجەی ڕەنگ دەكرا، ئەو پێناسەیەی هاووڵاتی دەنگدەر پێی بوو (احوال مدنی) كونێكی لێ دەكرا تا دووبارە دەنگ نەداتەوە. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا گزی و ساختەكاری كرا و لایەنە سیاسییەكان یەكتریان تۆمەتبار دەكرد و بەڵگەكانیان لە دژی یەكتری دەخستەڕوو.

هەڵبژاردنی خولی دووەم لە 30 كانوونی دووەمی 2005 ئەنجامدرا، كە هاوكات بوو لەگەڵ هەڵبژاردنەكانی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق و هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكان. ئەمە یەكەمین هەڵبژاردنی گشتی بوو كە دوای ڕووخانی طژێمی بەعس لە كوردستان و عێراق ئەنجام درا. لەم هەڵبژاردنەدا دانیشتووانی كوردستان جیا لە دانیشتووانی ناوچەكانی تری عێراق لەیەككاتدا دەنگیان بۆ هەڵبژاردنی سێ ئەنجوومەنی جیا دا، ئەوانیش: پەرلەمانی كوردستان، كە لە سنووری پارێزگاكانی (سلێمانی، هەولێر و دهۆك) ئەنجامدرا، هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق و ئەنجوومەنی پارێزگاكان.

ئەم هەڵبژاردنە بەسیستمی (نوێنەرایەتی ڕێژەیی) بەڕێوەچوو، كە (2,290,736) كەس لە دانیشتووانی هەرێمی كوردستان مافی دەنگدانیان هەبوو و تیایدا (1,753,919) كەس بەشداریان لە پڕۆسەكەدا كرد كە دەكاتە ڕێژەی (75.6%)ی سەرجەم دانیشتووانی هەرێم.

لیژنەی بەدواداچوون لە خولی سێیەمی پەرلەماندا

لە هەڵبژاردنی خولی سێیەمدا كە لە 25/7/2009 ئەنجامدرا، ئەم خولە جیاوازبوو لە خولەكانی تر، بەوەی ئۆپۆزسیۆن سەری هەڵدا و چووە پەرلەمانەوە، لە هەرێم (2,401,795) كەس مافی دەنگدانیان هەبوو، لەو ژمارەیە (1,876,196) كەس بەشدارییان لە دەنگدانەكەدا كرد كە دەیكردە ڕێژەی (78,1%)ی سەرجەم دەنگدەرانی هەرێم.

لەم خولەدا بەهۆی گومانی لایەنە سیاسییەكان لە تۆماری دەنگدەران و بوونی ژمارەیەكی زۆری ناوی ساختە لە تۆمارەكە، پەرلەمانتاران لەیاداشتێكدا كە ئاڕاستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانیان كرد و (39) ئیمزای بەسەرەوە بوو داوای پاككردنەوەی تۆمارەكەیان دەكرد، لەئەنجامدا لە مانگی تەممووزی 2013دا بە بڕیاری ژمارە (1)ی ساڵی 2013ی پەرلەمان لە (7/7/2013) لیژنەیەك پێكهات لە نوێنەرانی فراكسیۆنە جیاجیاكان بەمەبەستی لێكۆڵینەوە لەو مەسەلەیە، لیژنەكە دووای دوو مانگ كاركردن لەسەر دۆسیەكە و كۆبوونەوە و بەدواداچوون لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارەكانی وەك: (كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردن، وەزارەتەكانی ناوخۆ و بازرگانی و تەندروستی) ڕاپۆرتی خۆیان بۆ سەرۆكایەتی پەرلەمان نووسییەوە و تیایدا داواكرابوو كە ئەم تۆمارە سەدان هەزار ناوی مردوو و دووبارە و ساختەی تێدایە و دەبێت پاك بكرێتەوە، بەپێی یاسا دەبووایە پەرلەمان كۆبوونەوە لەسەر ئەم ڕاپۆرتە بكات و دووای خوێندنەوەی ڕاسپاردەكانی بخرێتە دەنگدانەوە كە ئاخۆ ئەم تۆمارە پێویستە پاك بكرێتەوە یان نا؟ بەڵام بەهۆی بارودۆخی سیاسیی ئەوكاتە و گرژی و ململانێی لایەنە سیاسییەكان، سەرۆكایەتی پەرلەمانی ئەوكاتە كەمتەرخەمیی كرد و گوێی لە ڕاسپاردەكانی لیژنەكە نەگرت و ڕاپۆرتەكەی پشتگوێ خست و كۆبوونەوەكەی ئەنجام نەدا.

لە ئەنجامدا هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان بەهەمان تۆماری پڕ لە ساختەكاری بەڕێوەچوو، ئەو تۆمارەی كە بەپێی ڕاپۆرتی لیژنە پەرلەمانییەكە سەدان هەزار لە ناوی مردوو و دووبارە و كەسانی دەرەوەی هەرێم خزێنرابوونە ناویەوە. ئەمەش بووە مایەی ئەوەی كە ئەو جۆرە لە ساختەكاریی بە یاسایی بكرێت.

وێڕای گزیی و ساختەكارییەكان لە هەڵبژاردنەكاندا كە شاراوە نەبوون، هەم حزبە سیاسییەكان و هەم ڕێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی كە چاودێر بوون دەستنیشانیان كردبوون و لەو سەردەمدا باسیان لێوە كرد، تۆماری دەنگدەرانیش بەشێكی سەرەكی و هۆكارێكی ساختەكارییەكە بوو.

بەكورتی تۆماری دەنگدەرانی هەرێمی كوردستان پڕە لە خەوش و كەموكوڕی و شیاو نییە بۆ هەڵبژاردنی پاك و بێگەرد، لێرەدا كەموكوڕییەكان لە چەند خاڵێكدا چڕ دەكەینەوە:

1- تا ئێستا ئامارێكی ورد لەبەردەستدا نییە و نازانرێت هەم ژمارەی دانیشتووانی هەرێم چەندە و هەم چەند كەس مافی دەنگدانی هەیە تا ناوی لە تۆماری دەنگدەراندا تۆمار بكرێت. هەر بۆ ئەم مەبەستەش ژمارەی جیاجیا هەیە.

2- تۆماری دەنگدەران لە هەرێم پشتی بە فۆڕمی كۆمپانیای خۆراك بەستووە، ئەم فۆڕمەش لەساڵی 1996ەوە دروستكراوە، ئەو كەسانەی مردوون لە ساڵی 1996ەوە دەگمەن نەبێت ناویان لە تۆمارەكە نەسڕاوەتەوە.

3- ئەو كەسانەی دانیشتووی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم بوون و پێشتر لە هەرێم نیشتەجێ‌ بوون، بەڵام دواتر لەئەنجامی ڕێكارەكانی مادەی (140) گەڕاونەتەوە ناوچەكانی خۆیان وەك پارێزگاكانی (كەركووك، مووسڵ، سەڵاحەددین، دیالە و قەزای مەخمور) سەرباری ئەوەی ناویان لە تۆماری ناوچەكانی خۆیان هەیە لە تۆماری هەرێمی كوردستانیشدا ناویان هەر ماوە و نەسڕاوەتەوە.

4- كاتێك وردبینی لە تۆمارەكە دەكرێت ژمارەیەكی زۆر ناوی دووبارە و سێ بارەی تیایە.

5- ژمارەیەك لە كوردانی باكوور (توركیا) و ڕۆژئاوا (سووریا) و ڕۆژهەڵات (ئێران) فۆڕمی خۆراكیان بۆ دروستكراوە، ئەوانەی لەهەرێمدا نیشتەجێن و بەپێی یاسا ئیقامەیان هەیە و ڕەگەزنامەیان وەرگرتووە ئاساییە، بەڵام بەشێكیان بەساختە ناسنامەی باری شارستانیان بۆ دروستكراوە و (تعداد الفرعی)یان بۆ كراوە و ناویان خزێنراوەتە نێو تۆماری دەنگدەرانەوە كە لە ڕاستیدا مافی دەنگدانیان نییە.

6- دەنگدەرانی تایبەت (لە هێزەكانی ناوخۆ و ئاسایش و پێشمەرگە) كە ژمارەیان بە سەدان هەزار دەخەمڵێندرێت بەشێكیان دوو جار ناویان تۆمار كراوە، هەم لیستی تایبەت بەخۆیان (تۆماری دەنگدەرانی تایبەت)دا هەیە و هەم لە تۆمارە گشتییەكەش ناویان نەسڕاوەتەوە و دووجار دەنگ دەدەن.

كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردن و ڕاپرسی هەرێم و بێدەنگیی خولەكانی چوار و پێنجی پەرلەمان

لە ماددەی (3)ی یاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2014دا هاتووە: “كۆمسیۆن دەستەیەكی پیشەیی سەربەخۆ و بێلایەنە و خاوەن كەسایەتی مەعنەویی خۆیەتی و ملكەچە بۆ چاودێریی پەرلەمان و بەرپرسیاریشە لەبەرانبەریدا”.

كەواتە تەنیا پەرلەمان بۆی هەیە لەكاتی سەرپێچی و كەمتەرخەمی و بوونی كەموكوڕیدا بەدواداچوون بۆ كارەكانی بكات و لێپێچینەوە لەگەڵ كۆمسیۆن بكات، كۆمسیۆنیش تەنیا بەرانبەر پەرلەمان بەرپرسیارە. بەڵام ئەوەی تێبینی دەكرێت خودی كۆمسیۆن نەیتوانیوە بەكارەكانی خۆی هەستێت، یاخود كەمتەرخەم بووە، یان سەرپێچی كردووە، یان ناڕاستەوخۆ ڕێگری لێ كراوە، جگە لە هەوڵی چەند پەرلەمانتارێك كە یادداشتیان پێشكەشكرد و بەدواداچوونیان كرد، بەڵام پەرلەمان هیچ لێپێچینەوە و بەدواداچوونێكی بۆ نەكردووە.

لە كاتێكدا لەكۆتایی خولی پێشووتریدا پەرلەمان لیژنەی لێكۆڵینەوەی سەبارەت بە تۆماری دەنگدەران دروست كردبوو، سەرباری ئەوەی لیژنەكە كارەكانی خۆی ئەنجامدا، بەڵام بەبیانووی نەبوونی كات و نزیكبوونەوەی وادەی هەڵبژاردن هیچ هەنگاوێك نەنرا، كەچی خولەكانی دواتر (چوارەم و پێنجەم) بەهەمان شێوەی پێشوو هەوڵی پاككردنەوەی تۆمارەكەیان نەدا، داوایان لە كۆمسیۆن نەكرد تۆمارەكە پاك بكەنەوە، لێپێچینەوەیان لەگەڵ نەكردن، پەرلەمان نەك بە ئەركی خۆی هەڵنەسا بەڵكو گوێی لەو ئەندام پەرلەمانانەش نەگرت كە یاداشت و بەڵگەی پێویستیان ئاڕاستەی سەرۆكایەتییەكەی كردبوو.

سەردەمانێك (لە خولی سێیەمی پەرلەماندا) كە پەرلەمان و پەرلەمانتاران كاریان لەسەر بابەتی پاككردنەوەی تۆماری دەنگدەران كردووە، كە خاوەنی كۆمسیۆنی خۆمان نەبووین و ئەركەكە لەسەر كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق بوو. بەڵام كاتێك كۆمسیۆنێكی تایبەت بە هەڵبژاردن و طاپرسی هەرێم لە ساڵی 2015 دروستكرا، دامەزراوەیەك بوو هەموو لایەنە سیاسییە سەرەكییەكانی (پارتی، یەكێتی، گۆڕان، یەكگرتوو و كۆمەڵ)ی تێدابوو، كۆمسیارەكان برابەش لەنێوان ئەم حزبانەدا دابەشكرابوون، بەڵام ئەوەی جێگەی تێڕامانە لەم قۆناغەدا نە هێزە سیاسییەكان نوێنەرانی خۆیان ڕاسپارد تا لە كۆمسیۆنەكەدا كار لەسەر ئەم پرسە بكەن و نە پەرلەمان وەك ئەركی چاودێری خۆی بەدواداچوونی كرد و كاری لەسەر پاككردنەوەی تۆمارەكە كرد.

نەمانبینی هیچ كام لەو حزبانەی قسە لەسەر خراپی تۆماری دەنگدەران دەكەن، ڕۆژێك لە ڕۆژان نوێنەرەكانیان یادداشتێك، بەیانێك، یا فشارێك بكەن لەناو كۆمسیۆندا بۆ پاككردنەوەی تۆماری دەنگدەران، جگە لەوە ڕۆژێك نەمانبینی لە پەرلەمان، لیژنەكان، یا سەرۆكایەتییەكەی یا ئەندامان دانیشتنێك یا ڕاپۆرتێك لەسەر تۆماری دەنگدەران بكەن. كاتێك ئەم بێدەنگییەی هێزە سیاسییەكان و سەرۆكایەتی پەرلەمان و فراكسیۆن و لیژنەكان و پەرلەمانتاران دەبینین، پرسیاری ئەوە دێتە كایەوە چۆن و لەبەرچی بیانوویان لەسەر تۆماری دەنگدەران هەیە؟! ئەگەر پەرلەمان و كۆمسیۆن و لایەنە سیاسییەكان ئەو كارە نەكەن، كێ بیكات و چۆن دەبین بە خاوەنی تۆمارێكی پاك وەك داوای دەكەن؟!

ئەمەش سەلمێنەری ئەوەیە كە خودی لایەنە سیاسییەكان هیچ كامیان جددی نین لە پاككردنەوەی تۆمارەكە، چونكە ئەگەر پاك بكرێتەوە بیانووی دواخستنی هەڵبژاردنیان لەكیس دەچێت، كە باشترین پاساوە هەر كات دەستی بۆ ببەن كەس ناتوانێ بڵێ وانییە!

هێزە سیاسییەكان خۆیان نایانەوێت تۆمارەكە پاك بكرێتەوە، چونكە باشترین پاساوی دواخستنی هەڵبژاردنیان لەكیس دەچێت! بە بەڵگەی ئەوەی ئەوەتا لە هەموو خولەكاندا ئەم بیانووە هێنراوەتەوە، بەڵام لە هیچ كامیاندا كاریان لەسەر پاككردنەوەی نەكردووە.

كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردن و ڕاپرسی هەرێم كە بەپێی یاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2014 دامەزراوە و كۆمسیارەكانی لە 3/12/2014 دەستبەكار بوونە، لە ماوەی نۆ ساڵی ڕابردوودا ئەم كۆمسیۆنە تەنیا دوو پێۆسەی هەڵبژاردنی ئەنجامداوە، یەكەمیان پڕۆسەی ڕیفراندۆم لە 2017 و دووەمیشیان هەڵبژاردنی خولی پێنجەم بوو لە ساڵی 2018، كە لە هەردوو پڕۆسەدا كۆمسیۆنی هەڵبژاردن و ڕاپرسی هەرێم هیچ تۆمارێكی تایبەت بەخۆی نەبووە و لەسەر وێنەیەكی كۆپیی تۆماری كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق كاری كردووە كە بەنافەرمی وەدەستی خستبوو!

هەر دوور نەڕۆین یەكێك لەو بیانووانەی لەساڵی 2022 و 2023 كە یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان وەك مەرج داینابوو بۆ بەشداری هەڵبژاردن، پاككردنەوەی تۆماری دەنگدەران بوو، هەر ئەمەش ڕەنگی دایەوە لەو سكاڵایەی لە دادگەی فیدڕاڵی تۆماری كرد كە یەكێك لە خاڵەكانی بوو، كە بووە مایەی ئەوەی چەند جارێك هەڵبژاردن دوابخرێت.

دواتریش كە بڕیاری دادگەی ئیتیحادی دەرچوو سەبارەت بە یاسای هەڵبژاردن و ئەنجامدانی پڕۆسەكە و ئەركەكە بە كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق سپێردرا، ئەمجارەیان یەكێك لە بیانووەكانی پارتی دیموكراتی كوردستان پۆخڵی و خراپی تۆمارەكە بوو كە پێی وابوو ژمارەیەكی زۆر لە دەنگدەرانی ئەو پەنجەمۆریان ناخوێنرێتەوە و بێبەش دەكرێن لە مافی دەنگدان و ئەوەبوو بەو بیانووە بایكۆتی هەڵبژاردنی كرد و لەئەنجامدا هەڵبژاردن دواخرا.

بۆیە لێرەدا دەتوانین بڵێین بەرپرسی یەكەم لەئاست ئەم پێشێلكارییە پەرلەمانی كوردستانە بە تەوجیهی لایەنە سیاسییەكان، چونكە تاكە دەزگایە كە بەپێی یاسا بتوانێت لێپێچینەوە لە كۆمسیۆن بكات و حكوومەت و دامودەزگا فەرمییە پەیوەندارەكان بكات و مولزەمیان بكات لەدابینكردنی پێداویستییەكاندا هاوكاریی كۆمسیۆن بكەن و كارئاسانیی بۆ بكەن، بەڵام پەرلەمان بە كاری خۆی هەڵنەستا و ئەركەكانی خۆی لەم بوارەدا جێبەجێ‌ نەكرد.

جگە لە پەرلەمان، لایەنە سیاسییەكانیش سەرباری ئەوەی ڕاستییەكانیان دەزانی و بەڵگە و دۆكیۆمێنتەكانی ساختەكاریی تۆمارەكەیان لەبەردەستدابوو، كەچی لەكاتی پێویستدا هیچ هەوڵێكی پاككردنەوەی تۆمارەكەیان نەدا و بێدەنگ بوون لە ئاستیدا، بەدرێژایی چوار ساڵ و پێنج ساڵی تەمەنی پەرلەمان هیچ هەنگاوێكیان نەنا، خەمسارد بوون لەبەرانبەر كەموكوڕی و كارە نایاساییەكانی تۆمارەكەدا. تەنیا لەوادەی بەرلە ئەنجامدانی هەڵبژاردن بیریان دەكەوێتەوە تا وەك كارتێك بەكاری بێنن بۆ دەسكەوتنی پۆستی زیاتر و سەپاندنی مەرجەكانیان.

هۆكارەكانی خەمساردی لایەنەكان لە پاك نەكردنەوەی تۆماری دەنگدەراندا

ئەم هەڵوێستانەی لایەنە سیاسییەكان بۆ چەند هۆكارێك دەگەڕێتەوە:

1-لەوە دەچێت هەندێك لە حزبە سیاسییە باڵادەستەكان ئەم ناڕوونییە و بوونی ئەم ژمارە زۆرەی ناوی ساختە و مردوو و دووبارەیە لەبەرژەوەندییاندا بێت و لەكاتی هەڵبژاردندا بەكاری بێنن.

2-پاككردنەوەی تۆماری دەنگدەران كاتی پێویستە، لەكاتی ئاساییدا كاریان لەسەر نەكردووە و ئێستایش بەبیانووی دووانەخستنی هەڵبژاردن بۆ ئەوەی ئۆباڵەكەی نەكەوێتە ئەستۆیان، هەندێك لەحزبەكان جۆرێك لە موزایەدە دەكەن كە گوایە ڕێگەنادەن هەڵبژاردن دووا بكەوێت!

جگە لەم خاڵانە هۆكارێكی لۆژیكی تر نییە كە هیچ كام لە حزبە سیاسییەكان هەڵوێستێكیان بەدی ناكرێت. ئەمە لەكاتێكدا كە ڕازیبوون بەهەڵبژاردن بەم تۆماری دەنگدەرانە، بەیاساییكردنی گزی و ساختەكارییە و ئۆباڵەكەشی لە ئەستۆی هەموو ئەو حزبانەیە كە پێی ڕازین و چەسپاندنی ئەم تۆمارە پڕ لە پۆخڵەواتەیە كە سیستەمی سیاسیی هەرێم و دامودەزگا فەرمی و شەرعییەكانی لەسەر بنیات دەنرێت.

ئەگەر وانییە بۆچی لە خولی سێیەمی پەرلەماندا (2013) كاتێك لیژنەیەكی پەرلەمانی بۆ ئەم مەسەلەیە پێكهات، بڕیاری لیژنەكە و ڕاسپاردەكانی لە ڕاپۆرتێكدا ئاڕاستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان كرا، ئەوكاتە سەرۆكایەتی بەدەست پارتی و یەكێتییەوە بوو، هەردوو حزب هاوهەڵوێست ئامادەنەبوون كۆبوونەوەی پەرلەمانی لەسەر بكەن و ڕاپۆرتەكە بخەنە دەنگدانەوە! ئەگەر وا نییە بۆچی هەمان كات حزبەكانی گۆڕان و كۆمەڵ و یەكگرتوو بێدەنگیان هەڵبژارد و هیچ هەڵوێستێكیان لەسەر ئەم هەموو ساختەكارییەی تۆماری دەنگدەران نەبوو!

ئەگەر وانییە بۆچی لە خولەكانی چوارەم و پێنجەمی پەرلەماندا كە (10) ساڵیان لەبەردەستدابوو، نە سەرۆكایەتی پەرلەمان و نە هیچكام لە فراكسیۆنەكان هەوڵی پاككردنەوەیان نەدا و یاداشتێكیان ئاڕاستەی لایەنە بەرپرس و پەیوەندیدارەكان نەكرد!

ئەگەر وانییە بۆچی لەماوەی كابینەی هەشتەمدا ئەو حزبانە هەموویان لە حكوومەتدا بوون، لەكابینەی نۆیەم هەرسێ لایەنی پارتی و یەكێتی و گۆڕان لە حكوومەتدا بوون، دەیانتوانی ئەم ئەركە جێبەجێ‌ بكەن، بەڵام نەیانكرد.

ئەگەر وانییە و حزبەكان كەمتەرخەم نین، خۆ هەر پێنج حزب (پارتی، یەكێتی، گۆڕان، كۆمەڵ و یەكگرتوو) نوێنەریان لە كۆمسیۆن هەیە و كۆمسیۆنەكە سەربەخۆ نییە، بەڵكو سەربەخۆیانە! چ ڕۆژێك بانگی نوێنەرەكانیان كرد لەكۆمسیۆن بۆ ئەوەی ئەم تۆمارە پاك بكەنەوە و لەڕێگەی خۆیانەوە فشار دروست بكەن! مەگەر وەڵامی ڕەخنەكان لەسەر بێلایەنبوونی كۆمسیۆن ئەوە نەبوو كە لایەنەكان خۆیان ڕاستەوخۆ لەڕێگەی كادرەكانیانەوە ئەركی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پاك بگرنە ئەستۆ! بێگومان بەرپرسیارییەتی ئەم ڕەوشە نایاساییە لەئەستۆی هەر پێنج حزبە بەپێی سەنگ و قورساییان و هیچ كامیان لێی بەدەرنین.

هەر بۆ وەبیرخستنەوە ئێمە لە دامەزراوەی پەی لە ماوەی دە ساڵی ڕابردوودا چەندین ڕاپۆرت و یادداشتمان داوە بە سەرۆكایەتی هەرێم و پەرلەمان و لایەنە سیاسییەكان، تەنانەت تا ئەو ئاستەی وەك دامەزراوەكەمان بەفەرمی لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردن و ڕاپرسی تانەمان لە تۆمارەكە دا، لە دەستەی دادوەریی هەڵبژاردنەكان سكاڵامان تۆمار كرد و بەڵگە و دۆكیۆمێنتەكانمان خستە بەردەستیان، جگە لەمانە چەندین كۆنفرانس و وۆركشۆپ و دیدارمان بە ئامادەبوونی لایەنە پەیوەندیدارەكان ئەنجامداوە، بەڵام هەمووی بێئەنجام بوو، نە لایەنە سیاسییەكان گوێیان گرت و نە پەرلەمان و كۆمسیۆن و لایەنە پەیوەندیدارەكانیش كاریان لەسەر كرد.

سەربوردەی بڕیارەكەی دادگەی ئیتیحادی و داهاتووی هەڵبژاردن

هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دەبوو لە (1/10/2022) بەڕێوەبچێت، بەڵام ناكۆكییەكانی پارتی و یەكێتی لەسەر چۆنیەتی هەمواری یاسای هەڵبژاردن و كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن و ڕاپرسی كوردستان، هەڵبژاردنەكەی لەوادەی خۆی دواخست.

دواكەواتنی هەڵبژاردن لەوادەی خۆی، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی ناچاركرد، بۆ جاری دووەم مەرسووم دەربكات‌ و وادەیەكی تر بۆ هەڵبژاردن دیاری بكات، بەمەش كۆتاییەكانی ئازاری 2023 مەرسوومی دووەمی دەركرد و ڕۆژی 9ی تشرینی یەكەمی 2022ی بۆ سازدانی هەڵبژاردن دەستنیشان كرد، لەماوەی مانگی ئازار بۆ تشرینی یەكەم، لایەنە سیاسییەكانی هەرێم (بەتایبەتی پارتی‌ و یەكێتی) لە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێم بۆ ڕێككەوتن لەسەر ئەنجامدانی هەڵبژاردن زنجیرەیەك كۆبوونەوەیان كرد، بەڵام نەگەیشتنە هیچ ئەنجامێك.

یەكێك لەخاڵە سەرەكییەكانی ناكۆكی لەنێوان پارتی ‌و یەكێتیی كورسی (كۆتا)ی پێكهاتەكان بوو، لە سەرەتای گفتوگۆكانەوە، یەكێتی داوای دەكرد هەڵبژاردنی كوردستان هاوشێوەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق كە 2021 بەڕێوەچوو، بەشێوازی (فرە بازنەیی) بكرێت، چونكە یەكێتی ‌و چەند لایەنێكی تر پێیان وابوو شێوازی (یەك بازنەیی) ئەوەی بۆ پارتی فەراهەم كردووە زۆرینەی پەرلەمانی هەبێت ‌و لەشێوازی (فرە بازنەیی)دا دەنگەكان دابەشدەبن ‌و پارتی ناتوانێت زۆرینەی پەرلەمانی بە قەبارەی پێشتر وەدەستبخات، پارتی لەسەر ئەم داواكارییە قایل بوو، بەڵام هاوكات لەگەڵ فرە بازنەییدا، یەكێتیی داوای دەكرد كورسی (كۆتا)ی پێكهاتەكانیش بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا دابەش بكرێت، (2 بۆ 4) كورسی لە كۆی (11) كورسیی پێكهاتەكان بخرێتە سنوری پارێزگای سلێمانی، لەسەر ئەمە لەگەڵ پارتی نەگەیشتنە ڕێككەوتن‌، بەوهۆیەشەوە هەڵبژاردن دواكەوت و مەرسوومی یەكەمی نێچیرڤان بارزانی هەڵوەشایەوە.

بەهۆی شكستی دانوستانەكانەوە، نێچیرڤان بارزانی بەناچاری مەرسوومی دووەمی بۆ سازدانی هەڵبژاردن لە 18ی تشرینی دووەمی 2023دا دەركرد. بەڵام ناكۆكی پارتی و یەكێتیی هەر بەردەوام بوو، پەرلەمانیش نەیتوانی یاسای هەڵبژاردن هەموار بكاتەوە و كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی كوردستان كارابكاتەوە، شكستی دانوستانەكان سەریان كێشا بۆ هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان بەبڕیارێكی دادگای فیدڕاڵی لە 30ی ئایاری 2023دا. لەئەنجامدا سەبارەت بە (یاسای هەڵبژاردن) چەند سكاڵایەك ئاڕاستەی دادگەی ئیتیحادی كران، دوای تاوتوێكردن و بەڕێوەچوونی چەندین دانیشتن، لە (21/2/2024)دا دادگای ئیتیحادی بڕیاری خۆی لەبارەی ئەو سكاڵایەوە دەركرد كە (یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان) لەسەر سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان، سەرۆكی هەرێم ‌و سەرۆكوەزیرانی هەرێم تۆماریكردبوو. سكاڵاكار داوای لە دادگای فیدڕاڵی كردبوو حوكم بدات بە نادەستورییبوونی ماددەكانی (1، 9، 15، 22، 36)ی یاسای ژمارە (1)ی ساڵی 1992ی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانی هەمواركراو، كە تایبەت بوون بە: ژمارەی ئەندامانی پەرلەمان، كورسی كۆتاكان، بازنەی هەڵبژاردن، تۆماری دەنگدەران و لیستی پاڵێوراوان. لە ئەنجامدا لە گرنگترین بڕیارەكانی دادگەی ئیتیحادی بریتی بوون لەمانەی خوارەوە، كە دەكرێت هەندێكیان بە تەكنیكی و ئەوانەی تریش بە سیاسی پۆلێن بكرێن:

1- تانە لە ماددەی (1)ی یاساكە دراوە كە تیایدا هاتبوو “پەرلەمانی كوردستان لە 111 ئەندام پێكدێت”، سكاڵاكار نووسیویە هیچ پێوەرێك نییە بۆ دانانی كورسییەكان، بۆ ئەمەش پشتی بە بڕگەی (1)ی ماددەی (49)ی دەستوری عێراق بەستووە كە هاوشێوەی ئەنجوومەنی نوێنەران بێت: “یەك كورسی بۆ سەد هەزار كەس لە دانیشتووان”. لەئەنجامدا دادگە بڕیاریدا بە كەمكردنەوەی ڕێژەی كورسییەكان بۆ (100) كورسی، لەكاتێكدا دیار نییە ئاخۆ دادگەی ئیتیحادیش لەكەمكردنەوەی كورسییەكان پشتی بە چ پێوەرێك بەستووە! ئەگەر بەپێی دەستوور بووایە هەر سەد هەزار كەس لە دانیشتووان كورسییەكی بۆ دەستنیشان بكرایە، دەبووایە بكرێت بە (61) كورسی گشتی، چونكە بەپێی دووا ئاماری بەڕێوەبەرێتی گشتی ڕەگەزنامەی هەرێم ژمارەی دانیشتووانی هەرێم بریتییە لە (6103274) كەس.

2- تانە لە مادوەی (9)ی یاساكە دراوە سەبارەت بە گۆڕینی جوگرافیای هەڵبژاردنی هەرێم لە یەك بازنەییەوە بۆ فرە بازنەیی، كە لە چوار بازنە كەمتر نەبێت، ئەم خاڵەشیان كارێكی بەجێیە و بەهۆیەوە نوێنەرایەتی ناوچەكان باشتر بەرجەستە دەبێت و بواری گزی و ساختەكاریش كەمتر دەبێتەوە. بەڵام ئەو چوار بازنەییەی لەلایەن دادگەی ئیتیحادییەوە هێنرایە كایەوە، دەكرا لە پەرلەمانی كوردستانیش بكرێت، لەكاتێكدا هەموو لایەنەكان ڕازیبوون لەسەری.

3- تانە لە ماددەی (15)ی یاساكە دراوە سەبارەت بە پێداچوونەوە و ڕێكخستنی تۆماری دەنگدەران، ئەمەیان كارێكی یاسایی و لەجێیە و جێگەی دەستخۆشییە، ساڵانێكە دەبووایە خودی پەرلەمان و حكوومەتی هەرێم پێی هەستن. لەكاتێكدا ئامادەكردنی تۆمارێكی پاك و بێگەرد ئەركی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن و ڕاپرسی هەرێمە، ئەو كۆمسیۆنە لە ساڵی (2015) دروستبووە، تەنیا یەك ڕاپرسی و یەك هەڵبژاردنی ئەنجامداوە، هەردووكیانی بە تۆماری دەنگدەرانی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق كردووە، بە تەكلیف وەریگرتووە، لەكاتێكدا (9) كۆمسیاری بە پلە وەكیل وەزیر و (12) بەڕێوەبەری گشتی و (518) فەرمانبەری هەیە، ماوەی (9) ساڵە مانگانە نزیكەی (900) ملیۆن دیناری وەك مووچە و نەسریە بۆ خەرج دەكرێت، كەچی تا ئێستاشی لەگەڵ بێت نەتوانراوە تۆمارێكی دەنگدەرانی بێگەرد دروستبكەن، كە ئەو كاتە كۆمسیۆنەكە هیچ كێشەیەكی یاسایی و سیاسی نەبوو، پرسیار ئەوەیە كۆمسیۆنێك كە نوێنەری لایەنی سكاڵاكاری تێدایە، بودجە و توانای مرۆییان هەبووە، بۆچی لەو ماوە دوور و درێژەدا هیچ كارێكیان لەسەر ئەو تۆمارە نەكرد؟ كەچی ئێستا ئەو داوایە لە بەغدا دەكەن؟ ئەوە چ باوەڕبوونێكە بە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی كوردستان و چ بەهەدەردانێكی داهاتی هەرێمە؟

4- تانە لە ماددەی (22)ی یاساكە دراوە سەبارەت بە نادەستووری دانانی لیستی هەڵبژاردن كە ڕێگە بە لیستی تاكەكەسیش بدات، بە مەرجی پاراستنی ڕێژەی ژنان. لایەنە سیاسییەكان دەیانتوانی لە پەرلەمانی كوردستاندا كار لەسەر ئەو بابەتە بكەن.

5- تانە لە ماددەی (36)ی یاساكە دراوە سەبارەت كورسی كۆتاكان، سكاڵاكار داوای دابەشكردنی كورسی كۆتاكانی كردووە بەسەر پارێزگاكاندا، بەڵام دادگا بڕیاریدا بە لابردنی هەر (11) كورسی كۆتا. بەپێی بڕیارەكە بوونی كورسی كۆتا نادەستوورییە، ئەمەش لەگەڵ دەستوور و یاسا و واقیعدا وێك نایەتەوە، بەتایبەتی كۆتای مەسیحییەكان، چونكە لەلایەك سێزدە ساڵ بەر لە دەركردنی دەستووری هەمیشەیی عێراق كۆتای مەسیحییەكان لە ساڵی 1992ەوە لەپەرلەمانی كوردستاندا هەبووە و لە ماددەی (141)ی دەستووریشدا هاتووە: “كاركردن بەو یاسایانەی كە لە هەرێمی كوردستان لە ساڵی 1992ەوە دەركراوە بەردەوام دەبێت، بەهەمان شێوە ئەو بڕیارانەش كارپێكراون كە لە حكوومەتی هەرێمی كوردستان دراون، لەوانەش بڕیارەكانی دادگا و گرێبەستەكان، بە مەرجێك پێچەوانەی دەستوور نەبێت”. لەلایەكی تریشەوە بەپێی یاسای ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق، (9) كورسی كۆتا لە ئەنجوومەنەكەدا هەیە، كە پێنج لەوانە بۆ مەسیحییەكان تەرخانكراوە، بەمەش ئەو پرسیارە دێتەكایەوە: ئاخۆ نادەستووریبوونی كۆتای مەسیحییەكان لەكوێدایە؟ دادگای فیدڕاڵی ئەگەر سیستمی كۆتای كوردستان بە پێچەوانەی دەستووری عێراق دەزانێت، دەبووایە پێشتر كۆتا لەعێراقدا هەڵوەشێنێتەوە، ئینجا بڕیار لەسەر نادەستووریبوونی كۆتا لە كوردستان بدات. كە بڕیارەكەیشی دەركرد، دەبووایە ئەلتەرناتیڤێكی بۆ مافی پێكهاتەكان پێشنیاز بكردایە و ڕەچاوی كێشە سیاسی، كەلتووری، كۆمەڵایەتی و ئایینییەكانی كردبایە، بە جۆرێك چارەسەری یاسایی بكردایە بەبێ ئەوەی مافەكانیان بەیەكجاری فەرامۆش بكات. لەلایەكی ترەوە دەبوایە سكاڵاكاران ئەوەیان بە ئەگەر وەربگرتایە لەكاتی هەڵوەشاندنەوەی كورسی كۆتاكاندا كاریگەری لەسەر پرسی بەیەكەوە ژیان دەبێت كە چەندین ساڵە لە هەرێمدا بەرقەرارە، كاریگەری لەسەر دۆخی شاری كەركووك دەبێت كە شاری بەیەكەوە ژیانە و كورد تیایدا زۆرینەیە و خواستی سەركردایەتی كوردستانە كە بگەڕێنرێتەوە سەر هەرێم. ئەو شەڕەی لە بەغدا كردیان دەكرا لە كوردستان بیانكردایە، ئەو لایەنانەی ملیان نەدەدا كورسی پێكهاتەكان دابەش بكرێت، سەری كێشا بۆ نەهێشتنی یەكجارەكی كورسییەكان و وەدەرنانیان لە پەرلەمانی كوردستان. ئەگەر لە كوردستان چارەسەر بكرابووایە و لە دوو پارێزگەدا چڕ نەكرابوونایەوە سەری نەدەكێشا بۆ ئەوەی ڕەت بكرێنەوە و نەمێنن.

6- جگە لەمانە دادگا بڕیاری لە نادەستوریبوونی بڕگەی (2) لە ماددەی (56)ی یاساكە داوە، كە پەرلەمان دەسەڵاتی بڕیاردانی لە پرسە چارەنووسسازەكانی خەڵكی كوردستاندا نەبێت. لەكاتێكدا ئەم بابەتە لە داواكەدا نەهاتووە، بەپێی ئەمە دەبێت بڕیاری ژمارە (1)ی ساڵی 2005ی پەرلەمانیش هەڵبوەشێنرێتەوە كە تیایدا هاتووە “پەرلەمانی كوردستان تاكە مەرجەعی سیاسی و دەستوورییە بۆ بڕیاردان لەسەر پرسە چارەنووسسازەكانی گەلی كوردستانی عێراق”. بەپێی ئەم بڕیارە بێت ئیتر لەمەودوا دامەزراوەی پەرلەمان لەبایەخی كەمتریش دەبێتەوە و هیچیتر مەرجەعی خەڵكی كوردستان نابێت! لەكاتێكدا خەباتی سیاسی بەشێكی گەورەی لایەنە سیاسییەكان لە هەرێمدا ئەوە بووە پەرلەمانی كوردستان ببێت بە مەرجەعی باڵا، بۆ نمونە لە پرسەكانی تایبەت بە سەرۆكایەتی هەرێم، دەستوور، پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم و فیدڕاڵ و چەندانی تر لەژێر سەقفی پەرلەماندا یەكلایی بكرێنەوە. لەهەمووشی گرنگتر هەمیشە زۆرینەی پەرلەمان و سەرۆكایەتییەكەی لای ئەو هێزانە بووە كە پارتی نەبوون، چونكە سەرۆكایەتی حكوومەت لای پارتی و پەرلەمانیش لای لایەنەكانی تر بووە. ئێستا كە مەرجەعیەتی باڵا لە پەرلەمانی كوردستان وەردەگیرێتەوە، ئەو هێز و لایەن و كەسایەتییە سیاسی و ڕۆشنبیرانەی چەندین ساڵە شەڕی ئەوەیان دەكرد پەرلەمان مەرجەعی باڵای چارەسەركردنی پرسە چارەنووسسازەكان بێت، لانی كەم بەپێی بانگەشەكانی ڕابردوویان، دەبوو ئەگەر ئیدانەی ماددەكانی تریش ناكەن، ئیدانەی ئەو ماددەیەیان بكردایە و بهاتنایەتە دەنگ، چونكە گورزەكە بەر ئەوانە كەوتووە، كەچی جگە لەوەی سەبەبكارن، بێدەنگیشن.

یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان كە بانگەشەی بەمەرجەعكردنی پەرلەمانی دەكرد، بەڵام كاتێك لە ئەنجامی سكاڵاكەی ئەوەوە دادگەی ئیتیحادی بڕگەی دووەی ماددەی (56)ی یاسای ژمارە (1)ی ساڵی 1992ی هەڵوەشاندەوە و مەرجەعبوونی لە پەرلەمانی كوردستان وەرگرتەوە، یەكێتی بێدەنگ بوو!

بزوتنەوەی گۆڕان و یەكگرتووی ئیسلامی و كۆمەڵی دادگەری و نەوەی نوێ و هەموو ئەو هێز و لایەنانەی كە خۆیان بە ئۆپۆزسیۆن دەزانی و داوای ئەوەیان دەكرد بەپێی یاسا پەرلەمان دەبێت مەرجەعی باڵای خەڵكی كوردستان بێت و بۆ هەموو پرسە چارەنووسسازەكان بۆی بگەڕێنەوە، بەڵام لەئاست هەڵوەشاندنەوەی ئەو ماددەیە و وەرگرتنەوەی ئەم مەرجەعبوونەی پەرلەماندا بێدەنگیان هەڵبژارد!

پارتی دیموكراتی كوردستان كە بانگەشەی نەتەوەییبوون و پاراستنی قەوارەی هەرێم دەكات، كاتێك لەئەنجامی بڕیارەكەی دادگەی ئیتیحادیدا پەرلەمانی كوردستان بچووك كرایەوە و كۆمەڵێك دەسەڵاتی لێسەنرایەوە و مەرجەعبوونی پێ ڕەوا نەبینرا بۆ خەڵكی كوردستان، پارتیش هاوشێوەی هێزەكانی تر بێدەنگ بوو، لەكاتێكدا چوو بۆ دادگا (ئەو دادگایەی بە مەحكەمەی سەورەی ناودەبرد)، سكاڵای تۆماركرد بۆ هەندێك بابەتی لاوەكیی تر كە بەراورد ناكرێن لەگەڵ پرسی بە مەرجەعبوونی پەرلەمان، كەچی لەسەر ئەم بابەتە هیچ دەنگێكیان لێ نەبیسترا و هیچ هەڵوێستێكیان لێ نەبینرا.

ئێمە وەك دامەزراوەی پەی لەسەرەتاوە لە یادداشتێكماندا ڕامانگەیاند كە دادگا بێلایەن نییە و لەبەشێك لە بڕیارەكانیدا نایاسایی و سیاسی بڕیاریداوە، لە جاری یەكەمیدا لەبەرژەوەندی بەرەیەك بڕیاریدا بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن، دوواتر بەپێچەوانەوە لە بەرژەوەندی بەرەی دواخستنی هەڵبژاردن بڕیاریداوە، ڕێك پێچەوانەی بڕیارەكەی پێشووی و لەسەر سكایەكی سەرۆكی حكوومەت ڕێكارەكانی هەڵبژاردنی ڕاگرت! ئەمە لەكاتێكدا بەپێی ماددەی (94)ی دەستوور بڕیارەكانی دادگەی ئیتیحادی (بات) پابەندكارن و قابیلی تانە و پێداچوونەوە نین و تەنیا دەبێت جێبەجێ بكرێن، چجای هەڵوەشانەوە یان هەڵوەشاندنەوەیان! ئەمەش سەلمێنەری ئەوەیە كە نە لە جاری یەكەم و نە لەجاری دووەمدا دادگەی ئیتیحادی بێلایەن نەبوو.

هەرچەندە لە سەرەتادا پارتی دادگەی ئیتیحادی بە (دادگەی سەورەی سەردەمی ڕژێمی بەعس دەچوواند)، بەڵام لە (6/4/2024) مەسرور بارزانی سەرۆكی حكوومەت و جێگری سەرۆكی پارتی لە دادگەكەدا سكاڵایەكی لە دژی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان تۆماركرد، بە سەرپێچیكردنی بڕگەكانی دەستووری عێراق تۆمەتباری كردن و داوای كرد دادگاكە بڕیارێكی بەپەلە دەربكات بۆ ڕاگرتنی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان تاوەكوو كاتی یەكلاییكردنەوەی سكاڵاكەی. لە سكاڵاكەیدا دەڵێت: “كۆمسیۆن لە دابەشكردنی هەرێمی كوردستان بۆ چوار بازنەی هەڵبژاردن، سەرپێچی دەستوور و بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی كردووە، چونكە لە دابەشكردنی ژمارەی كورسیی بازنەكان، پشتی بە ژمارەی دەنگدەران بەستووە نەوەك ژمارەی دانیشتووانی ئەو بازنانە، ئەمەش پێچەوانەی دەقی ماددەی 49ی دەستووری عێراقە”. هەر لە سكاڵاكەی سەرۆكی حكوومەتدا هاتبوو: “ماددەی تانەلێگیراو سەرپێچی بڕگەكانی دەستووری كردووە، كە تیایدا هاتووە ڕەچاوی نوێنەرایەتی تەواوی پێكهاتەكانی گەل بكرێت”، دەشڵێت “ڕاستە ئەم بڕگەیە بۆ ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراقە، بەڵام بنەمایەكە دەستوور پەسەندی كردووە و پێویستی نوێنەرایەتی پێكهاتەكانە لە تەواوی دەسەڵاتەكانی یاسادانانن، بۆیە پێویستبوو كۆمسیۆن ڕەچاوی هاوسەنگی بكات، بە دیاریكراوی تایبەت بە پێكهاتەكانی توركمان و مەسیحی”.

لەبەرانبەر ئەوەدا لە ڕۆژی (7/5/2024) دادگەی ئیتیحادی لەوەڵامی سكاڵاكەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكوومەتی هەرێم، فەرمانێكی بەپەلەی “وەلائی” دەركرد بەمەبەستی ڕاگرتنی جێبەجێكردنی بڕگەی (دووەم)ی ماددەی (2) لە سیستمی تۆماركردن‌ و پەسەندكردنی لیستی كاندیدەكانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ژمارە (7)ی ساڵی 2024، كە تێیدا هاتووە: “پەرلەمان لە (100) كورسی پێكدێت كە بەسەر ئەم بازنانەی هەڵبژاردندا دابەشكراون: پارێزگای هەولێر 34 كورسی، سلێمانی 38 كورسی، دهۆك 25 كورسی‌ و هەڵەبجە 3 كورسی”.

دادگای ئیتیحادی لەنووسراوەكەیدا كە واژۆی سەرۆكی داداگاكەی لەسەرە ئاماژە بەوەكراوە، تا ئەوكاتەی سكاڵاكەی سەرۆكوەزیرانی هەرێم یەكلایی دەكرێتەوە، جێبەجێكردنی بڕگەكە ڕادەگیرێت ئەمەش بەمەبەستی دووركەوتنەوە لەدەرئەنجامەكانی جێبەجێكردنی كە لەداهاتوودا چارەسەركردنی قورس دەبێت. لە فەرمانەكەیدا دادگای ئیتیحادی، كۆمسیۆنی پابەند كرد بۆ گۆڕانكاری لە دابەشكردنی كورسییەكانی پەرلەمانی كوردستان، كە فەرمانەكە ڕاستەوخۆ كاریگەری لەسەر دواخستنی هەڵبژاردنەكە دەبێت. بەمەش دادگای ئیتیحادی سیستمی تۆماركردنی لیستی كاندیدەكان‌ و پەسەندكردنیانی ڕاگرت تاوەكوو یەكلاكردنەوەی سكاڵاكە.

هەرچەندە دوواتر سەبارەت بە سكالاكەی مەسرور بارزانی، دادگەی ئیتیحادی لە دانیشتنی ڕۆژی (21/5/2024) خۆیدا سكاڵاكەی لەسەر هەڵبژاردن و ڕاگرتنی كارەكانی كۆمسیۆنی ڕەت كردەوە. كە لە بنچینەدا مەبەستی بارزانی لەم سكاڵایەی ڕاگرتنی هەڵبژاردن بوو و ئامانجەكەیشی پێكا. چونكە هاوكاتی ئەم بڕیارە لەلایەن دەستەی دادەوەری كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراقەوە بڕیارێكی تر دەرچوو و  پێنج كورسی كۆتا بۆ پەرلەمانی كوردستان گەڕێندرایەوە، كە لە چوارچێوەی (100) كورسیی پەرلەمانی كوردستان (95) كورسیی گشتی، (5) كورسی بۆ پێكهاتەكانی هەرێمی كوردستان تەرخاندەكرێت و كۆمسیۆنی بەم بڕیارە پابەند كرد. بڕیارەكەش لەسەر سكاڵایەكی (یوسف یەعقوب مەتا) سەرۆكی حزبی یەكێتی بەیت نەهرێن بووە كە داوای كردووە ماف بۆ پێكهاتەكان بگەڕێندرێتەوە. بەپێی ناوەڕۆكی بڕیارەكە، كورسی پێكهاتەكان بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردن دابەشدەكرێت و دابەشبوونی كورسییەكانیش بەمشێوەیە دەبێت: دوو كورسی بۆ بازنەی هەولێر، دوو كورسی بۆ بازنەی سلێمانی، یەك كورسیش بۆ بازنەی دهۆك. بەپێی ئەمەش دەرەنجام دەبێ كۆمسیۆن بڕیاری دواخستنی هەڵبژاردن بدات و ڕایبگەیەنێت كە ناتوانێت لە وادەی دیاریكراودا هەڵبژاردن ئەنجامبدات، چونكە كاتی لەبەردەست نەماوە بۆ كورسی كۆتاكان لیستەكان تۆمار بكات و ناوی كاندیدان وەربگرێت، هەر بۆیە هەڵبژاردنەكە دوادەخرێت.

بەمەش نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم دیسانەوە ناچار دەبێت مەرسوومی پێشووی هاوشێوەی مەرسوومەكانی پێشووتر هەڵبوەشێنێتەوە و مەرسوومی (پێنجەم) دەربكات و وادەیەكی نوێتر دەستنیشان بكات بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان كە وا پێشبینی دەكرێت مانگی (9) یان (10)ی ئەمساڵ بێت، هەرچەندە لەوە ناچێت لەو وادە نوێیەشدا كە هێشتا دەستنیشان نەكراوە هەڵبژاردن بكرێت و پێدەچێت‌ سەرۆكی هەرێم مەرسوومێكی تریش قەرزار بێت!

ئەنجام

1- سەركردایەتی سیاسیی كوردستان تا ئەمڕۆشی لەگەڵ بێت نامۆیە بە كەلتووری دیموكراسی و هەڵبژاردن و ڕادەستكردنی دەسەڵات.

2- پڕۆسەی هەڵبژاردنەكان لە هەرێمدا هیچ كامیان لە وادەی خۆیاندا ئەنجامنەدراون و لایەنە سیاسییەكان پەیوەست نین بە یاساوە.

3- ئەزموونی پەرلەمانی لە هەرێمدا بە ستراتیجی حزبەكان، خول لە دوای خول بەرەو دواوە گەڕاوەتەوە.

4- هێزە سیاسییە باڵادەستەكان ئامادەی ڕادەستكردنی دەسەڵات نین و بەزەبری هێز و پارە و هاوكاریی دەوڵەتە دراوسێكان دەیانەوێت لەدەسەڵاتدا بمێننەوە.

5- هێزە بەناو ئۆپۆزسیۆنەكان پێگەیشتوونین و هەناسەكورتن، هێزی ستراتیجی نەبوون بەڵكو هێزی كاردانەوەی بوون، هەر بۆیەش خاوەنی ئەو پەیام و بەڵێنانەیان نەبوون كە لەوادەی هەڵبژاردنەكاندا بە جەماوەرەكەیان داوە.

6- تۆماری دەنگدەران هەمیشە بیانووەك بووە بۆ هێزە سیاسییەكان و وەك پاساوێك هەڵبژاردنیان پێ دواخستووە.

7- هەر جارەی یەكێك لە هێزە سیاسییەكانی (پارتی) و (یەكێتی) بە بیانووی جیاجیاوە پڕۆسەی هەڵبژاردنیان پەکخستووە.

8- لە زۆرینەی هەڵبژاردنەكاندا دوو هێزە سەرەكییەكە لەپێناو وەدەستهێنانی زۆرترین كورسی هەوڵی ساختەكاریان داوە.

9- فشاری هێزە نێودەوڵەتییەكان تەنیا ڕووكەش بووە بۆ درێژەدان بەو دەسەڵاتەی هەیە لەپێناو پاراستنی بەرژەوەندییەكانی خۆیان.

ڕاسپاردەكان

1- ڕێككەوتنێكی سیاسیی لوتكەی هێزە سیاسییەكانی كوردستان بكرێت لەسەر دەستنیشانكردنی وادەیەكی گونجاو بۆ هەڵبژاردن لە زووترین كاتدا.

2- لەو ماوەیەدا تۆمارێكی دەنگدەرانی پوخت ئامادە بكرێت و لەناوی ساختە و دووبارە و مردوو پاك بكرێتەوە.

3- گرفتی كورسی كۆتاكان بە ڕێككەوتن چارەسەر بكرێت بە جۆرێك لە خزمەتی خودی پێكهاتەكاندا بێت، نەك پڕۆسەی دابەشكاری و بەكارهێنانیان لەپێناو بەرژەوەندی لایەنە دەسەڵاتدارەكان.

4- لایەنە سیاسییەكان دوور لە بەرژەوەندی تایبەتی و ئەقڵیەتی پۆپۆلیستی، كاندیدی بەهێز دەستنیشان بكەن بۆ پەرلەمان، بە لەبەرچاوگرتنی بڕیاربەدەستە باڵاكانیان.

5- گێڕانەوەی شكۆ و بڕیار بۆ دامەزراوەی پەرلەمان و بەفیعلی كردنی بە مەرجەعی باڵای سیاسی و یاسایی خەڵكی كوردستان تا لە پرسە چارەنووسسازەكاندا ڕۆڵی هەبێت.

6- ڕێككەوتنێكی یەكلاكەرەوە بكرێت لەسەر چارەنووسی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن و ڕاپرسی هەرێم، ئەگەر هێزە سیاسییەكان باوەڕیان بەو كۆمسیۆنە هەیە، دەبێ لەدووای هەڵبژاردنی خولی شەشەم، یەكەم كاری پەرلەمان كاراكردنەوە و ڕێكخستنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن و ڕاپرسی بێت تا جارێكی تر گرفت بۆ هەڵبژاردن دروست نەبێت. خۆ ئەگەر باوەڕیشیان پێی نییە و بە لاوازی دەزانن و پێیانوایە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق هەڵبژاردنیان بۆ بەڕێوە ببات، ئەوە هیچی تر ناكرێت ئەو كۆمسیۆنە بمێنێت‌ و مانگانە لەسەر حیسابی خەڵكی كوردستان چەندا ملیار دیناری لێ خەرج بكرێت.