لە مێژووی فەلسەفەدا پرسیار سەبارەت بە پێناسەی ڕۆشنفیكری بۆ ئیمانۆئێل كانت (1724ـ1804) دەگەڕێتەوە، كاتێك لە ڕۆژنامەیەكدا بابەتێك بە ناونیشانی (ڕۆشنفیكری چییە؟) دەنووسێت و، ئاماژە دەكات، كە ڕۆشنفیكری دەربازبوونی مرۆڤە لە قۆناغی شكستیبوونی بەكارهێنانی عەقڵ و وابەستەیی و نەبوونی توانای بیركردنەوەی خودی خۆی لە دەستنیشانكردنی ڕەفتاری خۆی لە ژیاندا و لە كاتی بڕیاروەرگرتندا، بەرەو پێگەیشتن و كامڵبوون و بەکارهێنانی ئیرادەی ئازاد.
لەم ڕەهەندەدا كانت بانگەوازی ڕۆشنفیكرییانەی خۆی ڕاگەیاند و بە دەنگی بەرز گوتی: خەڵكینە عەقڵی خۆتان بەكاربهێنن!
لە بەكارهێنانی عەقڵدا بوێربن و پشت بە خەڵكی دیكە مەبەستن، كە لە جیاتی ئێوە بیربكاتەوە؛ ئیرادەی خۆتان تەسلیمی تەمەڵی و بیرۆكەی لە چارەمنووسراوە و قایلبوون بە ناچاری مەكەن!
پێش كانت، ڕینیە دیكارت و دواتریش كۆمەڵێك فەیلەسوفی ناوداری دیكە هەبوون، كە كارتێكردنی خۆیان لەسەر بزاڤی ڕۆشنفیكری جێهێشت، وەك: جۆن لۆك و ڕۆسۆ و سپینۆزا و چەندین فەیلەسوفی دیكە، بەڵام بە گشتی سەردەمی ڕۆشنفیكری لە ماوەی پەرەسەندنەكانی فەرەنسا و گەڵاڵەبوونی تیۆری گرێبەستی كۆمەڵایەتی و بابەتی شۆڕشی فەرەنسای ساڵی 1789 وەدیاركەوت.
سەردەمی ڕۆشنفیكری بە سەردەمی لۆجیك ناودەبرێت، كە لە سەدەی هەژدەهەمەوە لە ئەوروپا دەستیپێكرد و، بریتی بوو لە كۆمەڵێك بیروباوەڕ، كە جەختیان لەسەر سەروەری عەقڵ و هەستی مرۆڤ وەك سەرچاوەیەكی سەرەكی زانست و، ڕژدبوون لەسەر گەڵاڵەكردنی كۆمەڵێك بەهای گشتی دەكردەوە، وەك ئازادی و پێشكەوتن و لێبوردەیی و برایەتی و حكوومەتی دەستووری و جیاكردنەوەی كەنیسە لە دەوڵەت و، دژ بە چەمكەكانی خاوەندارێتی ڕەها و بیروباوەڕی نەگۆڕی كەنیسەی كاسۆلیكی ڕۆمانی وەستایەوە.
(بۆ وەرگرتنی زانست بوێربە) وتارێكی بەناوبانگی كانت بوو، كە تیایدا داوای دەكرد میتۆدی زانستی دوور لە عەقیدەی ئایینی بۆ وەدەسهێنانی زانست بەكاربهێنرێت و جەختی لەسەر میتۆدی ڕەخنەگرانە و ئازادی تاكەكەسی دەكردەوە.
بە گشتی ئامانجی سەرەكی ڕۆشنفیكری ڕزگاركردنی مرۆڤ لە نەزانی و پەنابردنە بەر خورافات و سەپاندنی بڕیاڕی عەقیدەی پێشوەخت و هاندانی مرۆڤ بۆ ئازادی و بەكارهێنانی عەقڵ لە كاتی بڕیاڕوەرگرتن و دەربازبوون لە ملكەچی پێشوەختانە بۆ بڕیار و ئارەزووكانی پیاوانی ئایینی، بوو.
دەستپێكردنی فەلسەفەی ڕۆشنفیكری، هاوكات لەگەڵ گەڵاڵەبوونی ڕەوتی عەقڵانیەت بوو. عەقڵانیەت بە جەوهەر و پوختە و كڕۆكی فەلسەفەی ڕۆشنفیكری دادەنرێت بە مەبەستی بەكارهێنانی عەقڵ و دەربازبوون لە بەها و نەریتە سواوەكان و، لەم بوارەشدا بەرهەمەكانی دیكارت و جۆن لوك و دیڤید هیوم و سپینوزا لە ئاڕاستەكردن بۆ بەكارهێنانی عەقڵ و بیركردنەوەی ڕەخنەگرانە بۆ لێكدانەوە و شیكردنەوەی دیاردەكان و وەدیهێنانی پێشكەوتن لە بواری جیاوازدا، بەرچاوبوون.
ڕۆشنفیكری و عەقڵانیەت دوو بنەمای سەرەكی سەرهەڵدانی فەلسەفە و بزاڤی مۆدێرنیتە لە سەرەتاكانی سەدەی نۆزدەهەم لە ئەوروپادا بوو. بەم جۆرە مۆدێرنیتە ئاكامێكی لۆجیكی پەرەسەندنی ڕۆشنفیكری و عەقڵانیەتە و، لەگەڵ گۆڕانكارییە خێراكانی سەرجەم بوارەكانی زانست و بنیاتی كۆمەڵایەتی و پەرەسەندنی شارستانی و دیاردەی جیهانگیری، پەرەسندنی چلۆنایەتی لە ڕێڕەو و لە خودی چەمكی فەلسەفی مۆدێرنیتەوە لە چوراچێوەی قوتابخانە جیاوازەكانی فەلسەفە و، تەنانەت لە خودی یەك قوتابخانەدا ڕوویدا و، تا ئەو ڕادەیەی ئەمڕۆ لەو كۆمەڵگایانەی، كە لە نێو خودی پڕۆسە و كاروانی مۆدێرنیتەدان پرسیار لەسەر بوون و نەمان و قەیران و بەردەوامبوون و، تەنانەت گەڵاڵەبوونی قوتابخانە و شێوازی نوێ لە مۆدێرنیتە باس دەكرێت. هەر بۆ نموونەش هابرماس، كە یەكێكە لە بیرمەندانی قوتابخانەی فرانكفۆرت باس لە مۆدێرنیتە وەك پڕۆسەیەكی بەردەوام دەكات و، لە ئەزموونی بنیاتنانی سۆشیالیستی بە تایبەتمەندی چینی شی جیبینگ كە تیۆرزانی چەمكی (مۆدێرنیتەی چینی)ە، لە بیستەمین كۆنگرەی حزبی شیوعی چین ساڵی 2022 ئەو دەستەواژەیە وەك ڕێباز و میتۆدێكی ماركسیزم بۆ بنیاتنانی سۆشیالیستی بە تایبەتمەندی چینی پەسەندكرا و، ئەم چەمكەش ڕاستەخۆ بە چەمكی ئەنجامدانی گەشەپێدان گرێدرا.
پەیوەندی نێوان ڕۆشنفیكری و عەقڵانیەت و مۆدێرنیتە پەیوەندییەكی دیالكتیكی و ئۆرگانییە بە چەمكی جێبەجێكردنی پڕۆسەی گەشەپێدان و، ناهاوسەنگی و نەبوونی ئەو شوناسە لەو پەیوەندییە نهێنی شكستهێنانی پڕۆسەكانی گەشەپێدان لە كۆمەڵگاكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە كوردستان و عێراقەوە، دەردەخات.
قەیرانی گەشەپێدان لە كۆمەڵگای خۆماندا بۆ قەیرانی مۆدێرنیتە و، نەبوونی بزاڤی ڕۆشنفیكری و عەقڵانیەت دەگرێتەوە و، هۆكاری ئەمەش كۆمەڵێك فاكتەری جۆراجۆرە، لەوانە:
ـ بوونی ئیستبدادی سیاسی و ئەو جۆرە سیستمە سیاسییانەی ڕێگا لە ئازادی ڕادەربڕین و چاكسازی و هەنگاوەكانی مۆدێرنیتە دەگرن.
ـ نەبوونی پڕۆسەی بە عەلمانیكردنی دەوڵەت و كاری سیاسی و، بوونی هێزی كۆمەڵایەتی و نەریتی پارێزگارخواز و كۆنەپەرست، كە ئایین لە سیاسەتدا بۆ بەرژەوەندی كەسیی و بۆ عەقیدەی توندڕەوی ئایینی بەكاردەهێنێت.
ـ نەبوونی سەقامگیری سیاسی و گردنەبوونەوە لە نێو بازنەی بنیاتنانی قەواری نیشتمانی یەكگرتوو و، زاڵبوونی شوناسی لۆكاڵی و زۆنچێتی لەسەر شوناسی نیشتمانیی كوردستانی.
ـ بوونی شەڕ و ناكۆكی ناوخۆیی و شەڕی هەرێمایەتی و بەردەوامبوونی چاوگەكانی بارگرژی لە ناوچەكەدا.
ـ پشتبەستن بە ئابووری بەرخۆر و زیادبوونی ڕێژەی بێكاری و هەژاری و ئاڕاستەكردنی چالاكی ئابووری بۆ كەرتی تایبەت و كەرتی سەرمایەداری وابەست.
ـ ڕێگاگرتن لە ئازادی داهێنان و هزری ڕەخنەگرانە لە بوارەكانی ڕۆشنبیری و كۆمەڵایەتی و هونەریدا.
ـ لاوازی سیستمی خوێندن و ئاڕاستەكردنی خوێندن بۆ كەرتی تایبەت.
ـ لاوازی بواری تەكنەلۆجی و سوودوەرنەگرتنی داهێنەرانە لە پەرەسەندنەكانی بواری زانست.
تێكڕای ئەم بابەتانەی لە بواری هۆكارەكانی نەبوونی پڕۆسەیەكی مۆدێرنیتە خرایەڕوو، ئاماژەیە، كە كۆمەڵگای ئێمە تا ئێستا لە چوراچێوەی چەمكی باشووری هەژار و وابەستەییی ماوەتەوە و، هەندێک لایەنی سیاسی بە قەناعەتەوە كار بۆ دژایەتكردنی هەر پڕۆسە و دەستپێشخەرییەك لە بواری پێشكەوتن و مۆدێرنیتەوە هەبێت دەكەن و، هەر چەمكیكی نوێ لە بواری زانست بێتە پێشەوە، هەڵوێستی پێشوەختانەی لێوەردەگرن و، وا دەخەنە مێشكی خەڵكەوە كە كۆمەڵگا بیانییەكان و هێزە بەهێزە ئابوورییەكانی جیهان كار بۆ تێكدان و هەڵوەشاندنەوەی بنەما كۆمەڵایەتییەكانمان دەكەن، وەك بڵێی هەموو جیهان چاوی بە گەشەپێدانی ئێمە و كۆمەڵگاكانی ئێمە ئاسا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەڵنایەت و ئیرەییمان پێدەبەن!
بۆ بنیاتنانی مۆدێرنیتە، كوردستان پێویستی بە چاكسازی سیاسی و ئابووری و سیستمی خوێندن و بنیاتنانی ژێرخانی بەرهەمهێنان و تەكنەلۆجی و پڕۆسەی بە مەدەنیكردنی ژیانی كۆمەڵایەتییە و، ئەمەش لە ڕێگای هەنگاوی بوێری دەسەڵات و هێزی سیاسی و لە ڕێگای گفتوگۆی ڕەخنەگرانە و پڕۆسەیەكی نیشتمانییەوە دێتە دی.
