دادپەروەری ڕاگوزەر
کۆمەڵگای ڕاگوزەر لە قۆناغی دیکتاتۆری و حوکمی ئۆتۆکراتی بەرەو بنیاتنانی کۆمەڵگایەکی دیموکراسیخواز، کە دیدی بۆ دیموکراسی لە بازنەی ئەنجامدانی هەڵبژاردن فرەوانتر بێت و هەنگاوەکانی دەربازبوون لە قەیرانەکانی دەوڵەت و کۆمەڵگا بێت، پێویستی بە ڕەخساندنی زەمینەیەکی کۆمەڵگایی لەبار هەیە، کە تیایدا کارتێکردن و لێکەوتەکانی قۆناغی حوکمی دیکتاتۆری پاکتاو بکرێت.
لە قۆناغی ڕاگوزەردا گرنگە کار لەسەر بواری ئەو قەیران و گرفت و کێشە کۆمەڵایەتی و ئابووری و کەلتوورییە بکرێت، کە لە میانەی حوکمی دیکتاتۆریی گشتگیر بەرهەمهێنراوە و، بۆتە هۆی پەراوێزخستن و سەپاندنی یەک دید و یەک ئاڕاستە لە حوکمڕانی و هەڵسوکەوت و، هەڵبەتەش وردەکاریکردن لەو کێشانە بەپێی تایبەتمەندی هەر کۆمەڵگا و دەوڵەتێک و لە چوارچێوەی تایبەتمەندی بواری نەتەوە و ئاین و ئاینزا و پێکهاتە و کەلتووری جیاواز، ڕەنگدەداتەوە.
بەم جۆرە، هەر کۆمەڵگایەک دووچاری مێژوویەک لە توندوتیژی و پێشێلکردنی مافی مرۆڤ و سیاسەتی داپڵۆسین و پێکدادانی چەکداری ببێتەوە و، بیەوێت لاپەڕەیەکی دیکەی نوێی ژیانی مەدەنی و بەیەکەوەژیان و سەقامگیری گشتگیر و ئاشتی بەردەوام و، ڕێکخستنەوەی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان لەسەر بنەمای یەکسانی و عەدالەت و قایلبوون بە شوناسی بەرانبەر وەک خۆی دوور لە سەپاندن، بنیاتبنێتەوە، ئەوا پێویستی بە قۆناغێکی گواستنەوە هەیە، کە بتوانێت شوناس و مۆرک و پێداویستی و مەرجەکانی تێپەڕاندنی قۆناغی گواستنەوە بە شێوەیەکی سەرکەوتووانە دەستنیشان بکات.
مەرجی سەرەکی تێپەڕاندنی قۆناغی گواستنەوە و پاکتاوکردنی سەرجەم لێکەوتەکانی حوکمی دیکتاتۆری و دەسەڵاتی تاکە نەتەوە یان تاکە ئاین و ئاینزا لەو کۆمەڵگا و دەوڵەتانەی فرەیی نەتەوەیی و ئایینی و کەلتووری تێدایە، پێویستی بە قۆناغی دادپەروەری ڕاگوزەر هەیە.
دادپەروەری ڕاگوزەر لە پراکتیکدا چەمکێک نییە تەنیا گۆشەیەک و لایەنێکی دیاریکراوی کۆمەڵگای ڕاگوزەر بە تایبەتمەندییەکانی خۆیەوە بگرێتەوە، بەڵکو چەمکێکی هەمەلایەنە، کە سەرەڕای تایبەتمەندی هەر کۆمەڵگایەکی تێپەڕبوو بەو قۆناغە، هەندێک پرەنسیپی هاوبەش هەیە، کە تا ڕادەیەک بیری سیاسی لە کۆمەڵگای نێودەوڵەتی پێی گەیشتووە.
پرەنسیپی سەرەکیی هاوبەش لە پێناسەکردنی دادپەروەری ڕاگوزەر، کە چۆتە نێو بەڵگەنامەکانی یاسای نێودەوڵەتی، لە پێناسەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ ئەم چەمکە بەرجەستە دەبێت، کە دادپەروەری ڕاگوزەر تێکڕای ئەو پڕۆسە و میکانیزمانەیە کۆمەڵگا کاری بۆ دەکات لە پێناوی تێگەیشتن بۆ پاکتاوکردنی ئەو پێشێلکارییانەی پێشتر ڕوویان داوە، بەو مەبەستەی لێپرسینەوە مسۆگەر بکات و عەدالەت جێبەجێ بکات و ئاشتبوونەوە ئەنجام بدات. بەم جۆرە مەبەست لە دادپەروەری ڕاگوزەر دانپێدانانە بە قوربانییەکانی قۆناغی پێشتر، کە کەسانێکی خاوەن مافن و، زامنی جێبەجێکردنی ئەو مافەش مایەی دروستبوون و چەسپاندنی متمانەی تاکی خاوەن تایبەتمەندی جیاواز و فرە کەلتوورە لە کۆمەڵگادا و، متمانەش بە دامەزراوەکانی دەوڵەت و، هەنگاوەکانی پشتگیری لە مافی مرۆڤ پتەوتر دەکات و، حوکمی قانوون سەروەر دەبێت و، بوار بە دووبارەبوونەوەی پێشیلکاری لە مافی مرۆڤ و نەتەوە و پێکهاتەی جۆراجۆر نادرێت.
دادپەروەری ڕاگوزەر تێکڕای ئەو پڕۆسە و میکانیزمانەیە کۆمەڵگا کاری بۆ دەکات لە پێناوی تێگەیشتن بۆ پاکتاوکردنی ئەو پێشێلکارییانەی پێشتر ڕوویان داوە، بەو مەبەستەی لێپرسینەوە مسۆگەر بکات و عەدالەت جێبەجێ بکات و ئاشتبوونەوە ئەنجام بدات
هەنگاو و میکانیزمەکانی دادپەروەری ڕاگوزەر بواری لێکوڵینەوە لە ڕووداو و پێشێلکارییەکانی قۆناغی پێشوو و زامنکردنی قەرەبووکردنەوە بۆ قوربانییەکان دەگرێتەوە؛ پێویستە سەرجەم ئەم ئاڕاستەیە هاوکات بێت لەگەڵ هەنگاونان بۆ چاکسازی دەستووری و قانوونی و بنیاتنانی دامەزراوەیی کارا و بوونی کۆمەڵگای مەدەنی بەهێز و دەستپێشخەری بۆ پەروەردەکردن بە دیالۆگی کەلتوور و شارستانییەکان و سوودوەرگرتن لە ئەزموونە مێژووییەکان بۆ داڕشتنەوەی مێژووی هاوچەرخی ئەو کۆمەڵگایە، بە ئاڕاستەی بەیەکەوەژیان و چەسپاندنی نەریتی مرۆڤایەتی.
خاڵە گشتگیرە هاوبەشەکان، کە شوناسن بۆ چەمکی دادپەروەری ڕاگوزەر بریتیین لە چەندین بابەتی بەیەکەوە گرێدراو، لە سەرووی هەموویانەوە بابەتی گشتگیری لە پڕۆسەی دادپەروەری ڕاگوزەر، کە ناکرێت تەنیا گرووپێک یان تاقمێک و دەستەبژێرێکی دیاریکراو بگرێتەوە. گشتگیری لە پراکتیکدا دەڕوانێتە سەرجەم خاوەن بەرژەوەندییەکان لە پڕۆسەی دادپەروەری ڕاگوزەر، کە بوونەتە قوربانی و ئەوانەش کە تاوان و پێشێلکارییان ئەنجامداوە، دوور لە تەماشاکردنی پاشخانی ئایینی و ئاینزایی و نەتەوەیی و کۆمەڵایەتی و ڕەگەزی ئەو گرووپ و کەسانەی لە قوربانی و تاوانبار کە دادپەروەری ڕاگوزەر دەیانگرێتەوە.
گشتگیری لە پراکتیکدا دەڕوانێتە سەرجەم خاوەن بەرژەوەندییەکان لە پڕۆسەی دادپەروەری ڕاگوزەر، کە بوونەتە قوربانی و ئەوانەش کە تاوان و پێشێلکارییان ئەنجامداوە
بەڵام، بە شێوەیەکی گشتی ڕەهەندی سەرەکی دادپەروەری ڕاگوزەر دانپێدانانە بە مافی ئەو کەسانەی لە قۆناغی پێشتر بوونەتە قوربانی و کار بۆ پاراستنی شکۆیان و ڕێزگرتن لە بیروباوەڕیان و قەرەبووکردنەوەیان لە ڕێگای دەزگا و دامەزراوە نیشتمانی و لۆکاڵییەکانەوە، ئەنجام بدرێت.
تێپەڕاندنی قۆناغی دادپەروەری ڕاگوزەر پێویستی بە ڕەچاوکردنی ڕێڕەوی سیاسی و مێژوویی و یاسایی و تایبەتمەندی لۆکاڵی و کەلتووری هەر کۆمەڵگایەک هەیە، بە ڕەچاوکردنی داوای چاوەڕوانکراوی قوربانییەکان و مافی تاکەکەسییان، کە وابەستە بە دابینکردنی عەدالەت و مسۆگەرکردنی ئاشتبوونەوەی گشتی و هەنگاونان بۆ بنیاتنانەوە و گەشەپێدان.
هەنگاوە کردەییەکانی دادپەروەری ڕاگوزەر دوای لێکوڵینەوە و گەیشتن بە ڕاستییەکان، هەنگاوی دادگاییکردنی تاوانباران و قەرەبووکردنەوەی قوربانییەکان مەرجی پێویستی بەردەوامبوونی پڕۆسەکەیە، لە سایەی سیستەم و دەسەڵاتێکی دادوەریی گونجاو لەگەڵ گۆڕانکارییە نوێکان، تا گەیشتن بە دۆخی ئاشتبوونەوەی گشتی و بەیەکەوەژیان.
هەنگاوی دادگاییکردنی تاوانباران و قەرەبووکردنەوەی قوربانییەکان مەرجی پێویستی بەردەوامبوونی پڕۆسەکەیە
بەشێک لە مەرج و پێداویستییە سەرەکییەکانی سەرکەوتنی دادپەروەری ڕاگوزەر، وابەستە بە پرسی ژنان و بابەتی یەکسانی جێندەری و لابردنی نایەکسانی لە مافدا و چارەسەرکردنی دەروونی ئەو ژنانەی، کە توندوتیژی سێکسی دژیان ئەنجام دراوە، کە ئەم حاڵەتانە لە مێژووی مرۆڤایەتی و لە هەلومەرجی هاوچەرخدا لە شاڵاوەکانی جینۆسایددا، ئەنجام دراوە.
دادپەروەری ڕاگوزەر لەم جۆرە حاڵەتاشەدا پێویستی بە بەشدارکردنی ژنانە لە ناوەندەکانی بڕیار و لە سەرکردایەتی پڕۆسەکانی جیبەجێکردنی دادپەروەری ڕاگوزەردا. لە هەموو دۆخێکدا بەشداری خودی قوربانییەکان لە پڕۆسەکانی دادپەروەری ڕاگوزەر و گفتوگۆکردن لەگەڵیان و گوێگرتن لە پێشنیازەکانیان و کارکردن بۆ تواناسازیکردنیان بنەمای سەرخستنی پڕۆسەکەیە.
تێڕوانین بۆ چەمکی دادپەروەری ڕاگوزەر لە دیدی ئەنجامدانی ئەم خاڵ و مەرج و پێداویستییانە، ئاسۆیەکی ڕوانینە بۆ ئایندە و هەنگاوێکە لە کاروانی پڕۆسەی گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی و بەبێ پاکتاوکردنی لێکەوتەکانی ڕابردوو و نەهێشتنی سیاسەتی پەراوێزخستن و کردنەوەی لاپەڕەی نوێ ناکرێت، باسی لێوە بکرێت.
دادپەروەری ڕاگوزەر بە شێوەیەکی مێژوویی لە دوای دووەمین شەڕی جیهانەوە، بە چەندین قۆناغ تێپەڕیوە و لە ڕێڕەوی ئەم کاروانەدا و لە ئەزموونی جۆراجۆردا بنەماکانی زیاتر گەڵاڵە بووە و لە ئەزموونی نێودەوڵەتی هاوچەرخدا نموونەی جۆراجۆر لە ڕواندا و ئەفریکیای باشور و گواتیمالا و باشوری سودان هەبووە و هەر کۆمەڵگا و دەوڵەتێکیش تایبەتمەندی خۆی و خاڵی ئەرێنی و نەرێنی تیادا بەدی دەکرێت و لە هەندێک نموونەش وەک دەوڵەتی عێراقی پاش ٢٠٠٣ سەرکەوتوو نەبووە و ئەم ئەزموونە شکستخواردووەش بابەتی باسکردنی داهاتوومان دەبێت.
دادپەروەری ڕاگوزەر لە پڕۆسەی سیاسیی دەوڵەتی عێراقدا
پێشتر ئاماژەم بە هێڵە گشتییەکانی دادپەروەری ڕاگوزەر، وەک چەمک و بنەما سەرەکییەکانی کرد، بەڵام قوڵبوونەوە لە گرنگی ئەم چەمکە و پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە پڕۆسەی سیاسیی “بنیاتنانی دەوڵەتی عێراق”، وا دەخوازێ ئاماژە بە ڕێڕەوی مێژوویی سەرهەڵدانی ئەم چەمکە لە کۆمەڵگای نێودەوڵەتی بکەین. هەرچەندە سەرجەم ئەزموونە جۆراجۆرەکانی جێبەجێکردنی دادپەروەری ڕاگوزەر لە وڵاتانی جیاوازدا، ئاماژەیەکی ئەرێنی نابەخشێت و تەنانەت سەرەتا دوای ڕوخاندنی ڕژێمی دیکتاتۆری لە عێراق لە ٢٠٠٣، کە باس لە گرنگی و پێویستی دادپەروەری ڕاگوزەر بۆ بنیاتنانی عێراق نوێ دەکرا، لەلایەن بەشێکی زۆری ڕێکخراوە جیهانییەکان و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی، کە بانگەشەیان بۆ چەمکی دادپەروەری ڕاگوزەر دەکرد، ئاماژەیان بۆ ئەزموونی باشوری ئەفریکا دوای نەهێشتنی سیستمی ئەپارتاتید دەکرد. لەکاتێکدا هەڵسەنگاندنی بابەتییانەی ئەزموونی ئەو وڵاتە کۆمەڵێک گرفتی گەورە دەخاتەڕوو، تا دەگاتە گەیشتن بە کەلێنی بەرچاو و نەبوونی متمانە لە نێوان سپی پێست و ڕەش پێستی وڵاتەکە. بە هەمان شێوە ئەگەر بڕوانینە چەمکی دادپەروەری ڕاگوزەر لە وڵاتانی بەهاری عەرەبی، شکستی بەرچاوی ئەم چەمکە ڕوونە و کار دەگاتە نەبوونی.
بە شێوەیەکی مێژوویی، چەمکی دادپەروەری ڕاگوزەر دوای کۆتایهاتنی دووەمین شەڕی جیهان دەرکەوت و دەتوانین بڵێین، کە دادگای نۆرمبرگ ١٩٤٦ ـ ١٩٤٩ و تۆکیۆ لە ساڵی ١٩٤٦ شێوازێکی پراکتیکی سەرهەڵدانی ئەم چەمکە بوو و، تیایدا دان بە تاوان دژ بە مرۆڤایەتی نرا و، هەنگاوێکی سەرەتایی، بەڵام پێنەگەیشتوو بوو دەربارەی بیرۆکەی بنیاتنانی عەدالەت دوور لە تۆڵەسەندنەوە. ئەو دادگایانە بە هەنگاوێکی چلۆنایەتی لە باری پەرەپێدانی چەمکی تاوانی نێودەوڵەتی و گەڵاڵەبوونی چەمکی مافی مرۆڤ دادەنرێن.
دادگای نۆرمبرگ ١٩٤٦ ـ ١٩٤٩ و تۆکیۆ لە ساڵی ١٩٤٦ هەنگاوێکی سەرەتایی، بەڵام پێنەگەیشتوو بوو دەربارەی بیرۆکەی بنیاتنانی عەدالەت دوور لە تۆڵەسەندنەوە
ماوەی شەڕی سارد تا تەواوبوونی و کۆتاییهاتن بە دوو جەمسەری، قۆناغێکی دیکەی گەڵاڵەبوونی چەمکی دادپەروەری ڕاگوزەر بوو. لەم قۆناغەدا دادپەروەری ڕاگوزەر بە شێوازی دروستکردنی لێژنەکانی بەدواداچوون و ئاشکراکردنی ڕاستییەکان دەرکەوت. لە ساڵی ١٩٤٧ لە ئۆگەندا لێژنەی لێکۆڵینەوە لە ونکردنی نەیارانی سیاسیی ئەو وڵاتە دروست بوو. بە هەمان شێوە ساڵی ١٩٨٢ لە بۆلیفیا و ساڵی ١٩٨٣ لە ئەرجەنتین بۆ ئاشکراکردنی چارەنووسی کەسانی ونکراو لەلایەن حوکمی سەربازی ئەم وڵاتە، ئەم جۆرە لێژنانە دروست بوون.
قۆناغی دوای کۆتاییهاتنی شەڕی سارد و بوونی تاکە جەمسەری، قۆناغی سێیەمی چەمکی دادپەروەری ڕاگوزەرە و دەستێوەردانی هەمەجۆر و ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی کارکردن بۆ دادپەروەری ڕاگوزەر لەلایەن دەستڕۆیشتووان و زلهێزان لە کۆمەڵگای نێودەوڵەتی شوناسی ئەم قۆناغەیە، کە جگە لە نموونەی ڕواندا، سەرجەم نموونەکانی دیکە سەرکەوتوو نەبووە و ئەگەر ناوەندە سەرمایەدارەکان و سەنتەرەکانی توێژینەوەیان باسی سەرکەوتنی قۆناغی ڕاگواستن لە دەوڵەتانی کەمپی سۆشیالیستی دوای هەرەسهێنانی یەکێتی سۆڤیەت دەکەن، ئەوا هەنگاوەکان بە پاکتاوکردنی کەسایەتییە سیاسییەکانی قۆناغی ڕابردوو دەستیپێکرد و کار گەیشتە لە سێدارەدانی شاوشیسکۆ لە ڕۆمانیا بەبێ دادگاییکردنی و هەنگاوەکانیش بۆ بەتایبەتکردنی ڕەهای بوارەکانی چالاکی ئابووری و ڕەشکردنی هەر بیرۆکەیەک باس لە یەکسانی و دادپەروەری کۆمەڵایەتی و سۆشیالیزم بکات بەردەوام بوو.
قۆناغی ڕاگواستن لە دەوڵەتانی کەمپی سۆشیالیستی دوای هەرەسهێنانی یەکێتی سۆڤیەت بە پاکتاوکردنی کەسایەتییە سیاسییەکانی قۆناغی ڕابردوو دەستیپێکرد
لە وڵاتانی جیهانی سێیەمدا ئەگەر نموونەی دەوڵەتی عێراق وەرگرین، کە دەستێوەردانی نێودەوڵەتی بەتایبەتی وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا تیایدا ڕوون بوو، زەقترین شێوازی شکستی چەمکی دادپەروەری ڕاگوزەر بەدی دەکرێت.
ئەگەر لە ڕوانگەی پێناسەی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە بڕوانینە دادپەروەری ڕاگوزەر، بەو مانایەی، کە کۆمەڵێکی تەواو ئەو کار و ئاڕاستە و میکانیزمە پەیوەندیدارەیە، کە لەلایەن کۆمەڵگاوە پەیڕەو دەکرێت، بەمەبەستی حاڵیبوونی لە قورسایی پێشێلکارییە فرەوانەکان، کە لە ڕابردوودا ئەنجام دراون، بە نیازی زامنکردنی لێپرسینەوە و بنیاتنانی دادپەروەری و جێبەجێکردنی بەرژەوەندی قوربانییان و کۆمەڵگا، لە ڕێگای میکانیزمەکانی دەسەڵاتی دادوەری و دەسەڵاتەکانی دیکە، کە هەڵبەتە بواری دەستوور و یاسادانان و تەنانەت کارکردن لەسەر بواری کەلتووری دەگرێتەوە، ئەوا دەتوانین بڵێین، کە دادپەروەری ڕاگوزەر بەو تێگەیشتنەی ئاماژەمان پێکرد گەورەترین شکستی لە ئەزموونی بنیاتنانی دەوڵەتی عێراقی نوێی دوای دیکتاتۆریی هێناوە.
ئەزموونی دەوڵەتی عێراق دوای دیکتاتۆری و ئەو هێزە سیاسییانەی، کە میراتی دەوڵەتی عێراقیان بۆ ماوەتەوە، کۆمەڵێک کار و ڕەفتار و هەنگاوی سیاسییان خستۆتەڕوو، کە نەک تەنیا نەبوو بە پاکتاوکردنی لێکەوتەکانی دیکتاتۆری، بەڵکو بوو بە هۆی جێگۆڕکێی هێز و پێکهاتە لە ناوەندی دەسەڵات و بەردەوامبوونی ئاڕاستەی پەراوێزخستن و پاکتاوکردنی دۆسیەی ڕابردووی ناکۆکی و ململانێ لە ڕێگای تۆڵەسەندنەوە و مانەوەی قوربانی ڕاستەقینەی لێکەوتەکانی قۆناغی پێشووی دیکتاتۆری بەبێ قەرەبووکردنەوەی تاک و پیکهاتە و ئاکامی ماوەی ٢٠٠٣ تا ٢٠٢٣ لە باسکردنی دادپەروەری ڕاگوزەر، بریتی بوو لە زیادبوونی ناکۆکی نێوان پێکهاتە سەرەکییەکان و نەبوونی متمانە بە یەکتر و جێگۆڕکێ لە پەراوێزخستن و بەرپابوونی شەڕی تایفەگەری ئایینیی و دواتر سەرهەڵدانی دزێوترین شێوازی تیرۆر کە لە نموونەی داعش بینرا. جگە لە داڕمانی بنەما سەرەکییەکانی پڕەنسیپەکانی تەوافق و شەراکەت و هاوسەنگی، کە بناغەی بە فیدڕاڵبوونی دەوڵەت بوو.
ماوەی ٢٠٠٣ تا ٢٠٢٣ لە باسکردنی دادپەروەری ڕاگوزەر، بریتی بوو لە زیادبوونی ناکۆکی نێوان پێکهاتە سەرەکییەکان و نەبوونی متمانە بە یەکتر و جێگۆڕکێ لە پەراوێزخستن و بەرپابوونی شەڕی تایفەگەری ئایینیی و دواتر سەرهەڵدانی دزێوترین شێوازی تیرۆر کە لە نموونەی داعش بینرا
چەمکی دادپەروەری ڕاگوزەر پێویستی بە دەستوورێک هەبوو، کە چاكسازی تێدا كرابێت و توانای کۆکردنەوەی سەرجەم نەتەوە و ئایین و ئاینزا و پێکهاتەکانی دەوڵەتی هەبێت، بەڵام ئەوەی بە کردەوە ئەنجام درا دەستوورێكە، کە دوای تێپەڕبوونی نزیکەی ٢٠ ساڵ لەسەر تەمەنی، پەنجا ماددە لەو دەستوورە، کە پێویستی بە قانوونی تایبەتی خۆی هەیە، ئەنجام نادرێت.
دەستوورێک کە ئاماژە بە ماددەیەک دەکات بە کۆڵەکەی چەمکی دادپەروەری ڕاگوزەر دادەنرێت کە ماددەی ١٤٠ی دەستوورە، بەڵام لەلایەن هێزی سیاسی زۆرینەوە جێبەجێ ناکرێت.
دەستوورێک کە دوو بڕگەی ماددەیەکی تایبەت بە سەرچاوەکەی لەگەڵ یەک ناکۆکن و، خەڵکیش چاوەڕێی دادپەروەری ڕاگوزەری لێ دەکات.
لە کاری سیاسی و دابینکردنی مافی قوربانییەکانی قۆناغی دیکتاتۆری، دیسانەوە دەسەڵاتی زۆرینە بە دووفاقی مامەڵە لەگەڵ قوربانییەکاندا دەکات و بەشداربووانی ڕاپەڕینی باشوری عێراق کە پەنایان بردە بەر ڕەفحا لە عەرەبستانی سعودیە گەورەترین و زۆرترین قەرەبوو کرانەوە، بەڵام، تا ئێستا خێزانی قوربانیانی ئەنفال کە ١٨٢ هەزار ئەنفالکراو لە کوردستان هەیە، تا ئیستا نەک قەرەبوو نەکراونەتەوە، بەڵکو تا ئێستا بەشی هەرەزۆری تەرمەکانیان لە بیابانەکانی عەرعەر و سەماوە و شوێنەکانی دیکەی باشور زیندەبەچاڵکراون و بۆ زێدی خۆیان نەگەڕاونەتەوە.
نموونەیەکی دیکەی دووفاقی لە مامەڵەکردن لەگەڵ دادپەروەری ڕاگوزەر خۆی لە دادگاییکردنی سەدام دەبینێتەوە. یەکەم کەیسی دادگاییکردن تاوانی دوجەیل بوو، کە قوربانییەکان چەند کەسێک بوون و حوکمی لە سێدارەدان بۆ سەدام بڕیاڕدرا، لە کاتێکدا کەیسی تاوانی ئەنفال کە قوربانییەکان ١٨٢ هەزار کەسە و کەیسی تاوانی هەڵەبجە کە پێنج هەزار کەس شەهید بوون، خرانە دوای کەیسی دوجەیل.
یەکەم کەیسی دادگاییکردن تاوانی دوجەیل بوو، کە قوربانییەکان چەند کەسێک بوون و حوکمی لە سێدارەدان بۆ سەدام بڕیاڕدرا
بەشیک لە تەواوکردنی قۆناغی دادپەروەری ڕاگوزەر، مەسەلەی نەهێشتنی سیاسەتی تەعریب و هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەکانی “ئەنجوومەنی سەرکردایەتی شۆڕش”ی حزبی بەعسە، کەچی لەم ڕۆژگارەدا لەسەر بنەمای ئەو بڕیارانە تەعریب و سیاسەتی گۆڕانکاری دیمۆگرافی لە ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی هەرێمی کوردستان، دەکرێت.
ئەمانەی ئاماژەمان پێکرد مشتێکە لە خەروارێک، کە دیاردەی زەق و دزێون و نموونەیەکی بەرچاوی شکستیبوونی چەمکی دادپەروەری ڕاگوزەرە لە عێراق و بەم جۆرەش ناکرێت چاوەڕوانی دەوڵەتی دیموکراسی و هاووڵاتی و مافی مرۆڤ بین و، ئەم ڕەوشەش وا دەخوازێت، کە بەرنامە و هێڵی پوخت و پێویستی چەمکی دادپەروەری ڕاگوزەر بخەینەڕوو.
ماددەی ١٤٠ و شکستی دادپەروەری ڕاگوزەر لە “عێراقی نوێ”دا
شێوازی دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق دوای یەکەمین شەڕی جیهان و پاکتاوکردنی پاشماوەکانی دەوڵەتی عوسمانی و، بە بڕیاڕی بەریتانیا، دوور لە پەرەسەندنی ئاسایی ناوخۆیی کۆمەڵگاکان، کە دیاردەی دەوڵەت وەک پێداویستییەکی بابەتی بێتەکایەوە، نەک بە بڕیاڕ و ئیرادەیەکی دەرەکی و نێودەوڵەتی دروست بێت، سەرەتای سەرەکی قەیرانی دەوڵەتە لە عێراقدا، کە تا ئێستا بەردەوامە.
مامەڵەکردنی حوکمڕانەکان و کۆلۆنیالزمی بەریتانیا بۆ پاراستنی قەوارەی دەوڵەتی عێراق، خۆی لە سیاسەتێک بینییەوە، کە کار بۆ سەپاندنی ناوەندێتی لە حوکمدا بکرێت، وەک هێمایەکی بەهێزبوونی دەوڵەت و پاراستنی یەکێتی خاکە بەیەک لکێنراوەکانی عێراق و کۆمەڵگا دابەشکراوەکانی بەهۆی شوناسی نەتەوەیی و تایفەگەری. سەرەتای ئەم ئاڕاستەیە بە لکاندنی باشوری کوردستان بە عێراقەوە دوای چەندین ساڵ لە دامەزراندنی دەوڵەت دەستی پێکرد و ڕەفتار و سیاسەتی حوکمڕانانەیش بە پاڵپشتی سیاسی و سەربازی بەریتانیا، سەرکوتکردنی هەر داواکارییەکی گەلی باشوری کوردستان بوو لە بواری مافی کەلتووری و کارگێڕی و ڕێزگرتنی شوناسدا.
ڕەفتار و سیاسەتی حوکمڕانانەیش بە پاڵپشتی سیاسی و سەربازی بەریتانیا، سەرکوتکردنی هەر داواکارییەکی گەلی باشوری کوردستان بوو
ئەم سیاسەتە لە یاداشتەکانی پاشای یەکەمی عێراق، کە باسی سووننە و شیعە و کورد و جیاوازیان و بەکارهێنانی هێزی سەربازی بۆ کۆنتڕۆڵکردن، ئاماژەی پێکراوە.
سیاسەتی جیاکاری لەگەڵ دۆزینەوەی نەوت ساڵی ١٩٢٧ لە شاری کەرکووک دەستیپێکرد و ئەوە بوو ماوە نەدەدرا کرێکاری کورد لە کۆمپانیای نەوت دابمەزرێت بۆ ئەوەی ژمارەی کورد لە شارەکەدا زیاد نەکات. ئەم سیاسەتە بە ئاڕاستەی تەعریبکردن لە ساڵی ١٩٣٥ کە بەدرێژایی ٥٥ کیلۆمەتر پڕۆژەی ئاوی حەویجە بۆ نیشتەجێکردنی هۆزی عەربی هاوردە بەتایبەتی هۆزی عوبەید کە لە دیالەوە لەلایەن حکوومەتی یاسین ئەلهاشمی بۆ حەویجە گوێزرانەوە دەرکەوت و ئەمەش بنەمایەکی سەرەکی گۆڕانکاری دیمۆگرافی بوو، کە لەسەرەتاکانی دامەزراندنی عێراق و حوکمی پاشایەتی دەستی پێکرد.
سیاسەتی تەعریب دوای کۆدەتای ١٩٦٣ قۆناغێکی نوێتری بە خۆوە بینی و، دوای هاتنەوەی بەعس بۆ حوکم لە ١٩٦٨ و دواتریش لە ساڵانی هەشتاکاندا بە شێوەیەکی بەرنامەداڕێژراو نەتەوەی کورد لە ناوەندی شاری کەرکووک دەردەکرا و بواری خانوودروستکردن بە کورد نەدەدرا. چەندین گوند و ناوچە، کە جووتیارە کوردەکان تاپۆی سەردەمی عوسمانییان هەبوو، بە بڕیاڕی ئەنجوومەنی سەرکردایەتی شۆڕشی بەعس ئەو زەویانە بە گرێبەستی کشتوکاڵی درا بە عەرەبی هاوردە.
لە ساڵانی هەشتاکاندا بە شێوەیەکی بەرنامەداڕێژراو نەتەوەی کورد لە ناوەندی شاری کەرکووک دەردەکرا و بواری خانوودروستکردن بە کورد نەدەدرا
سیاسەتی تەعریب و گۆڕانکاری دیمۆگرافی تەنیا ناوچەی ناوەندی کەرکووک و گوندەکانی دەوروپشتی نەگرتەوە. ئەم سیاستە ناوچەکانی دوز و داقووق و پردێ و مەخمور و ناوچە کوردستانییەکانی دیالە و مووسڵی گرتەوە و حکوومەتی بەعس، کفری و چەمچەماڵ و دوزی لە سنووری پارێزگای کەرکووک دابڕاند، بەمەبەستی کەمکردنەوەی ڕێژەی کورد لەو پارێزگایە.
سیاسەتەکانی حوکمڕانەکانی عێراق بەتایبەتی لە سەردەمی بەعس و حوکمی دیکتاتۆری سەدام حوسێن، کە لێکەوتەکانی ناوچەیی و پێکهاتەی جیاوازی گرتەوە، بەتایبەتی سیاسەتی زەوی سوتێنراو و ئەنفال و کیمیاباران، چەمکی دادپەروەری ڕاگوزەری بەسەر عێراقی دوای ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس فەرزکرد.
پێش ڕوخاندنی ڕژێم، ئەم ئاڕاستەیە لە سەرجەم کۆبوونەوەکانی بەرهەڵستکاری عێراق لە بەیروت و لەندەن ڕەنگی دایەوە و ئاماژە بە قەرەبووکردنەوەی قوربانییەکانی دیکتاتۆری و پاکتاوی سیاسەتی گۆڕانکاری دیمۆگرافی دەکات، بەڵام بە ڕوونی ئاماژە بەو بابەتانە وەک چەمکی دادپەروەری ڕاگوزەر ناکات.
ماددی ٥٨ی یاسای ئیدارەی دەوڵەتی عێراق کە لە ساڵی ٢٠٠٤ دوای ڕوخاندنی ڕژێمی دیکتاتۆری دەرچووە، ڕەهەندێکە لە بابەتی دادپەروەری ڕاگوزەر، هەرچەندە دیسان ئاماژەی بە دەستەواژەی دادپەروەری ڕاگوزەر نەکردووە. ئەم ماددەیە لە سێ بڕگە پێک دێت. بڕگەی (ئەلف) کە بریتییە لە چوار خاڵ، ئاماژە بەوە دەکات کە حکوومەتی ڕاگوزەر لە عێراقدا و دەستەی باڵای کێشەکانی خاوەندارێتی زەویوزار بە پەلە ڕێوشوێنی پێویست ئەنجام دەدا بۆ نەهێشتنی ئەو زوڵمەی لە بواری گۆڕانکاری دیمۆگرافی لە خەڵک لە شوێنی دیاریکراودا و لەوانە لە کەرکووک کراوە، کە لە ڕێگای ڕاگواستن و دوورخستنەوەی تاکەکان و نیشتەجێکردنی خەڵکی نامۆ لە ناوچەکە ئەنجام دراوە، یان بە ناچاری شوناسی نەتەوەییان گۆڕدراوە و ئەمەش لە ڕێگای گەڕانەوەی نیشتەجێبووان بۆ شوێنی خۆیان و ئەنجامدانی قەرەبووکردنەوەیەکی دادپەروەرانە و یەکلاکردنەوەی ئەم بابەتە بەپێی ماددەی ١٠ لە یاسای دەستەی باڵای چارەسەرکردنی کێشەی موڵکایەتی و گەڕاندنەوەی هاوردەکان بۆ شوێنی ڕەسەنی خۆیان. لە هەمان کاتدا بڕگەی (با) لەو ماددەیە، ئاماژە بۆ چاککردنەوەی سنوری کارگێڕی پارێزگاکان دەکات، کە بەمەبەستی گۆڕانکاری دیمۆگرافی ئەنجام دراون و بڕگەی (جیم) پاکتاوکردنی کۆتایی زەوییە ناکۆک لەسەرەکان بە مەسەلەی سەرژمێری عادیلانەی ڕوونی دانیشتوان و بڕیاڕدانی دەستووری بەردەوام دەبەستێت و لەم بڕگەیەشدا ئاماژە بۆ چەمکی عەدالەت دەدرێت.
بڕگەی (با)ی ماددی ٥٨ی یاسای ئیدارەی دەوڵەتی عێراق، ئاماژە بۆ چاککردنەوەی سنوری کارگێڕی پارێزگاکان دەکات، کە بەمەبەستی گۆڕانکاری دیمۆگرافی ئەنجام دراون
ماددەی ٥٨ لە یاسای ئیدارەی دەوڵەت لە قۆناغی گواستنەوە، هەنگاوی کردەیی جێبەجێکردنی بەخۆوە نەبینی، بە جۆرێکی یاسایی هیچ هەنگاویکی دادپەروەری ڕاگوزەر لە ماوەی دوو ساڵدا واتە تا بڕیاردانی دەستووری عێراق نەنرا.
لە ٢٠٠٥ ماددەی ١٤٠ جێی ماددەی ٥٨ی قانوونی ئیدارەی دەوڵەتی گرتەوە. لە ماددەی ١٤٣ی دەستووری نوێی ٢٠٠٥ ئاماژە کراوە، کە ئەم دەستوورە سەرجەم بەندەکانی یاسای ئیدارەی دەوڵەت هەڵدەوەشێنێتەوە، جگە لە بڕگە یەک لە ماددەی ٥٣ و ماددەی ٥٨ی قانوونی ئیدارەی دەوڵەت.
لە بڕگە یەکی ماددەی ١٤٠ی دەستووردا هاتووە، کە دەسەڵاتی جێبەجێکردن هەنگاوەکانی جێبەجێکردنی پێداویستییەکانی ماددەی ٥٨ لە قانوونی ئیدارەی دەوڵەتی عێراق بۆ قۆناغی گواستنەوە، بە سەرجەم بڕگەکانییەوە جێبەجێ دەکات.
لە بڕگەی دووی ماددەی ١٤٠دا ئاماژە بەوە کراوە، کە دەسەڵاتی هەڵبژێردراوی جێبەجێکردن بەپێی دەستوور، ئەرکی دەسەڵاتی جێبەجێکردنی ماددەی ٥٨ی قانوونی ئیدارەی دەوڵەت جێبەجێ دەکات، بە قۆناغەکانی ئاساییکردنەوە و سەرژمێری و ڕیفراندۆم لەسەر چارەنووسی ئەو ناوچانە.
بەڵام ئەوەی بە کردەوە ڕوویدا، پاشگەزبوونەوەی دەسەڵاتی فیدڕاڵی حوکمڕان بوو بە کابینە جۆراجۆرەکانییەوە لە جێبەجێکردنی ماددەی ١٤٠ و، کارەکان لە چوارچێوەی قەرەبووکردنەوە کوردە دەرکراوەکان و ناردنەوەی بەشێک لە عەرەبە هاوردەکان بۆ شوێنی ڕەسەنی خۆیان لە ناوەڕاست و باشوری عێراق و قەرەبووکردنەوەی هەر تاکێکیشیان بە دوو هێندەی قەرەبووکردنەوەی کوردە دەرکراوەکان بوو، بەبێ ئەوەی دەسەڵاتی جێبەجێکردن کار بۆ ڕاستکردنەوەی سنووری پارێزگا تەعریبکراوەکان لەوانەش کەرکووک ئەنجام بدات، یان سەرژمێری دانیشتوان بکات.
بەشێک لە کەسایەتی دەسەڵات لە بەغدا بە شانازییەوە باسی ئەوەیان دەکرد، کە ڕێگریان لە جێبەجێکردنی ماددەی ١٤٠ کردووە و وا باسیان دەکرد، کە بەسەرچووە
ماددەی ١٤٠ کە یەکێکە لە نموونە چاوەڕوانکراوەکانی جێبەجێکردنی دادپەروەری ڕاگوزەر، دوای بیست ساڵ لەسەر باسکردنی بنیاتنانی عێراقی نوێ و نەهێشتنی لێکەوتەکانی دیکتاتۆری و سیاسەتی گۆڕانکاری دیمۆگرافی، جێبەجێنەکرا و بەشێک لە کەسایەتی دەسەڵات لە بەغدا بە شانازییەوە باسی ئەوەیان دەکرد، کە ڕێگریان لە جێبەجێکردنی ماددەی ١٤٠ کردووە و وا باسیان دەکرد، کە بەسەرچووە، جگە لەوەی سەرجەم حکوومەتەکانی عێراق تا ئێستا لە جێبەجێکردنی ئەو ماددەیە، کە یەکێکە لە نموونەکانی بابەتی دادپەروەری ڕاگوزەر، لە ئەجێندەی کارەکانیان نییە و، ئێستا سەرلەنوێ لە سایەی حەشدی شەعبی و سوپای عێراق، عەرەبی هاوردە سەرلەنوێ دەگەڕێنەوە و هەڕەشە لە جووتیاران و دانیشتوانی ڕەسەنی کوردستان لەو ناوچانە دەکرێت.
دادپەروەری ڕاگوزەر لە بەرانبەر تاوانی جینۆساید دژ بە ئێزیدییەکان
مێژووی ئێزیدییەکان بەهۆی دەستگرتن بە خاک و پابەندبوون بە ئایین و کەلتوور و بەها و نەریتی کۆمەڵایەتی ڕەسەنی خۆیان، بریتییە لە ئازار و ئەشکەنجە و زوڵم و زۆرداری کەڵەکەبووی ئەوتۆ، کە لە شوناسی تاک و لە شوناسی بەکۆمەڵ، وەک پێکهاتەیەکی کوردی ڕەسەن، ڕەنگیداوەتەوە.
سیاسەتەکانی دەوڵەتی عوسمانی لە سەردەمی سولەیمان قانوونی و تا عەبدولحەمید و بەکارهێنانی والییەکانیان بۆ کۆنتڕۆڵکردنی ناوچەی ئێزیدییەکان و، تاڵانکردنی داهات و بەروبوومیان و، بەکارهێنانی میری دەرەبەگی کورد دژ بە نەتەوەی خۆیان بە بیانووی جیاوازی ئایینییەوە و شاڵاوی سەفەوییەکان بۆ ناوچەی ئێزیدینشین، زنجیرەیەک تاوانن، کە جگە لە جینۆساید دەستەواژەی دیکەی بۆ نادۆزرێتەوە.
بە ڕووخاندنی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، نەهامەتی و ئازاردانی ئێزیدییەکان کۆتایی نەهات. فەیسەڵ، کە ئینگلیز بە پاشا بەسەر عێراقدا سەپاندی، لە یاداشتە بەناوبانگەکەیدا، هەرچەندە دان بەوەدا دەنێت ئێزیدی کوردن و بە کوردی دەئاخفن، بەڵام بە زانیاری هەڵە باس لە ئایینیی ئێزیدی دەکات و دەڵێت: ئێزیدییەکان و خەڵکی سەر بە مەزهەبەکانی دیکە بە ناو موسڵمانن. پێشتر و لەو کاتەشەوە بەردەوام چەواشەکاری سەبارەت بە ئایینیی ئێزیدی و ڕێنمایی و بەهای ئەو ئایینە کراوە.
کاتێک لە ١٦ی کانوونی یەکەمی ١٩٢٥ بە بڕیاری نابەجێی ئەنجوومەنی (عوسبەتولئومەم) ماوە بە سەربەخۆیی کوردستانی باشور نادرێت و بە دەوڵەتی عێراق دەلکێنرێت، نەهامەتی و ئازاردانی ئێزیدییەکان کۆتایی نایەت و ناوچەی نیشتەجێبوونیان دووچاری شاڵاوی سەربازی جۆراجۆر دەبێتەوە. لە ساڵی ١٩٢٥ هێزی سەربازی دەوڵەتی عێراق بە هاوکاری فڕۆکەی بەریتانیا، ئاڕاستەی شاخی شنگال دەکرێت. هەر لەو کاتەوە بیر لە نیشتەجێکردنی عەشیرەتە عەرەبەکان دەکرێتەوە و، ئەوە بوو پڕۆژەی (جەزیرە) و شوێنی نیشتەجێبوون بۆ عەشیرەتە عەرەبەکان جێبەجێ دەکرێت و ئەو عەشیرەتانەش هاوکاری هێزە سەربازییەکان دژ بە موقاوەمەتی ئێزیدییەکانی چیای شەنگال دەبن.
لە ساڵی ١٩٢٥ هێزی سەربازی دەوڵەتی عێراق بە هاوکاری فڕۆکەی بەریتانیا، ئاڕاستەی شاخی شنگال دەکرێت. هەر لەو کاتەوە بیر لە نیشتەجێکردنی عەشیرەتە عەرەبەکان دەکرێتەوە
لە ساڵی ١٩٣٥ لە سەردەمی وەزارەتی یاسین هاشمی، کە بە نەخشەدانەری تەعریب ناسراوە، شاڵاوی سەربازی دیکە بە ئاگاداری و هاوکاری بەریتانیا، دژ بە چیای شنگال دەکرێت و، هەرچەندە ئێزیدییەکان بەرەنگاری ئەو شاڵاوە دەبنەوە، بەڵام لە کۆتاییدا هێزی دەوڵەت ئەو ناوچەیە کۆنتڕۆڵ دەکات و لە دادگای عورفی بەبێ ڕێوشوێنی قانوونی بڕیار لەسەر ٣٠٠ کەس بە دە ساڵ زیندان و نۆ کەس بە سێدارەدان، دەدرێت.
شاڵاوە سەربازییەکان بەردەوامبوون و لە ساڵانی ١٩٤١ و ١٩٦٣ بە هاوکاری سوپای سوریا و ١٩٦٦ و ١٩٧٢ و ١٩٧٣، شاڵاوی جۆراجۆر ئەنجام دران.
ئامانجی سەرەکی ئەو شاڵاوە سەربازییانە خۆی لە کارکردن بۆ گۆڕانکاری دیمۆگرافی و تەعریبکردن و گۆڕانکاری لە سنوری جوگرافی ناوچەکە، دەبینییەوە.
پڕۆسەی دەرکردنی کوردی ئێزیدی و ڕاگواستن و تەعریبکردنییان بە شێوەیەکی نەخشەبۆکێشراو هەر لە سەردەمی لکاندنی باشوری کوردستان بە دەوڵەتی عێراقەوە و تا سەردەمی بەعس بە شێوازی جۆراجۆر بەردەوام بوو. لە ساڵی ١٩٤٥ تا ساڵی ١٩٦٥، ٣٠ گوند و لەساڵی ١٩٦٣ تا ١٩٦٤، ١١ گوند و لە ساڵی ١٩٧٥دا، ٣٨ گوندی ئێزیدی لە ناوچەکانی شنگال و شێخان و سیمێل خاپورکران.
بەشێک لە هەنگاوەکانی تەعریب جگە لە خاپورکردنی گوندەکان، ڕاگواستنی خەڵکەکەی بۆ ئۆردوگا زۆرەملێیەکان بوو، تەنانەت ناوی ڕەسەنی گوندەکان، کە بەشێکیان ئۆردوگای زۆرەملێی تیایدا دروست کرا، بۆ ناوی عەرەبی گۆڕدران.
تەماشاکەن چۆن دوو هۆڵا دەبێتە تامیم، تل بنات بە قادسیە و زۆرتاڤ بە وەلید و خانەسور بە عروبە، دووگرێ بە حتین و تل قسب بە بەعس و تل عوزێر بە قەحتانیە و بدرک بە یەرموک و گوهبل بە ئەندەلوس و سیپا شێخدرێ بە جزیرە و گرزرک بە عەدنانیە و سنونێ بە شمال.
بەشێکی دیکەی سیاسەتەکانی تەعریب بریتی بوو لە زەوتکردنی زەوی ئێزیدییەکان و دابەشکردنی بەسەر عەرەبەکان و، ئێزیدی لە ئاماری گشتی دانیشتوان لە ساڵانی ١٩٧٧ و١٩٨٧ و ١٩٩٧ بە نەتەوەی عەرەب تۆمارکران. بەم جۆرە ڕێژەی کورد، کە لە ئاماری ١٩٥٧ لە شنگال ٨٠٪ بوو، لە ١٩٧٧ دەگاتە ٦٪.
ئێزیدی لە ئاماری گشتی دانیشتوان لە ساڵانی ١٩٧٧ و١٩٨٧ و ١٩٩٧ بە نەتەوەی عەرەب تۆمارکران
بەپێی ئاماری پەرلەمانی یەکێتی ئەوروپا لە کۆبوونەوەی ئەیلوولی ٢٠٠٢، کە لە ستراسبۆرگ بەسترا، ژمارەی کوردی ڕاگوێزراو لەو ناوچانە بە کوردی موسڵمان و ئێزیدی گەیشتۆتە هەشت سەد هەزار.
شێوازەکانی دیکەی سیاسەتی تەعریب بریتی بوو لە سەندنەوەی ناسنامەی جووتیاری لە جووتیارە ئێزیدییەکان بۆ ئەوەی پەیوەندییان بە خاکەوە لاواز بکەن و هەروەها تۆمارکردنی ناوی منداڵان بە ناوی عەرەبی و ئیسلامی و، تۆمارنەکردنی موڵک بە ناوی ئێزیدییەکانەوە و پێدانی ٢٥ هەزار دینار کە ئەو کاتە دەگەیشتە ٧٥ هەزار دۆلار بۆ هەر خێزانێکی عەرەب، کە لە شوێنی ئێزیدییەکاندا نیشتەجێ بێت، جگە لە پێدانی زەوی نیشتەجێبوون و زەوی کشتوکاڵی بە عەرەبە هاوردەکان.
سیاسەتی جیاکاری و گاڵتەجاری بە ئایین و کەلتووری ئێزیدییەکان بواری کۆمەڵایەتی و تەنانەت لە کاتی بەشدارییان لە ئەرکی سەربازیی دەوڵەت، گرتەوە.
ئێزیدییەکان بوون بە قوربانی شاڵاوی بەدناوی ئەنفال، کە شێوازێکی دیکەی جینۆساید دژ بە تەواوی گەلی کوردستان بوو. چارەنووسی ئەو ژمارە ژن و منداڵانەی لە قەڵای نزارکێ و تۆپزاوە بەدیلگیران تا ئێستا نادیارە.
سیاسەتی پەراوێزخستن دوای ڕووخاندنی بەعس شێوازێکی دیکەی وەرگرت و هاوکات لەگەڵ سیاسەتی پەراوێزخستنی ئەو ناوچانە لەلایەن دەسەڵاتی نوێوە، تیرۆری گرووپە ئیسلامییە توندڕەوەکان پێش داعش و دوای داعش بە هاوکاری پێگەی کۆمەڵایەتی شۆڤینیستی نەتەوەیی عەرەب دەستیپێکردەوە.
پێش ٢٠١٤ و دوای ئەو ڕێککەوتەش شاڵاوی تاڵانکردن و کوشتن و موڵک داگیرکردن و دەستدرێژی بەسەر ژنان و فرۆشتنیان وەک کۆیلە و کوشتنی بە کۆمەڵیان لەلایەن داعش و ئەو چەکدارە عەرەبانەی کە گوایە دراوسێی ئێزیدییەکانن، گەیشتە ڕادەیەک، کە ڕای گشتی نێودەوڵتی هەژاند.
تا ئێستا چارەنووس نزیکەی ٢٧١٧ ئێزیدی کە ١٢٧٣یان ژنن، دیار نییە و، بە هەزاران ئێزیدی لە ژێر چادردا بۆ ماوەی زیاتر لە نۆ ساڵە لە کولەمەرگیدا دەژین.
لە شنگال ڕەوشێکی سیاسیی ئەوتۆ دروستکراوە، کە ئێزیدییەکان ناتوانن بۆ شوێنی نیشتەجێبوونی خۆیان بگەڕێنەوە. سادەترین خاڵەکانی دادپەروەری ڕاگوزەر ئامادەنەکراوە، لە کاتێکدا ئێزیدییەکان هەر لە دوای ڕوخاندنی ڕژێمی سەدام حوسێنەوە پێویستییان بە عەدالەتێکی ڕاگوزەری تایبەتمەند بوو.
نەهامەتی ئێزیدییەکان و ئازاری ئەو ژنانەی کە لە دیلی داعش ڕزگارکران، ئێجگار دژوارە و تا ئێستا لە بواری کۆمەڵایەتی و قانوونییەوە چەندین کێشەیان هەیە، کە کۆمەڵگا و حکوومەت خۆی لێ بێدەنگ کردووە و ئەم بابەتە نەبۆتە مەسەلەیەکی کۆمەڵگای کوردستانی.
ئازاری ئەو ژنانەی کە لە دیلی داعش ڕزگارکران، ئێجگار دژوارە و تا ئێستا لە بواری کۆمەڵایەتی و قانوونییەوە چەندین کێشەیان هەیە، کە کۆمەڵگا و حکوومەت خۆی لێ بێدەنگ کردووە
تا ئێستا تاوانبارانی داعش دادگایی نەکراون و، ئەوەی کە بوونی نییە چەمکی عەدالەتە لە مامەڵەکردن لەگەڵ ڕەوشی ئێزیدییەکاندا.
پرسیار ئەوەیە بێدەنگی بەرانبەر بە ٧٤ شاڵاوی جینۆساید و تاوانێک کە لە ماوەی چەندین سەدەدا چەندبارە دەبێتەوە، تاکەی؟!
باجی نەبوونی دادپەروەری ڕاگوزەر لە ئەزموونی حوکمڕانی کوردستاندا
هەنگاونان بۆ گەیشتن بە ئاشتەوایی کۆمەڵگایی و بنیاتنانی سەقامگیریی بەردەوام لە کۆمەڵگایەکدا، کە دووچاری توندوتیژی و پێشێلکردنی مافی مرۆڤ و زەوتکردنی سەرجەم ئازادییە سەرەکییەکان ببێتەوە و بە شێوەیەکی سستماتیک تاک و پێکهاتە و نەتەوە لەلایەن دەسەڵاتی حوکمڕان و ڕژێمی سیاسییەوە دووچاری حوکمی دیکتاتۆری و داپڵۆسین بووبێتەوە، تەنیا بە گۆڕانکاریکردن لە سەرخانی دەسەڵاتی سیاسیدا و ئاڵوگۆڕکردن بە هەر شێوەیەک بێت تیایدا، دابین ناکرێت.
لەو جۆرە ڕەوشانەدا و لە ئەزموونی بەشێکی فرەوانی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی، باس لە قۆناغی دادپەروەری ڕاگوزەر کراوە، وەک زنجیرەیەک لە پڕۆسەیەکی بەرنامە داڕێژراو، کە چەندین میکانیزم لە خۆدەگرێت و بەپێی ئەزموونە جیاوازەکان، بواری چاکسازی دەستووری و یاسایی و بڕیاری دادگایی و نەخشەی کەلتووری و، تەنانەت بواری ئابووری و کۆمەڵایەتیش دەگرێتەوە.
سەرجەم ئەو هەنگاو و میکانیزمانە، کە بە قۆناغی دادپەروەری ڕاگوزەر ناودەبرێت و، لە میانەی ئەزموونی جۆراجۆر و جیاوازدا لە کۆمەڵگای نێودەوڵەتیدا زیاتر لە سی نموونەی جۆراجۆر هەیە، کە بوونەتە گەنجینەیەکی یاسای نێودەوڵەتی، لە ڕاپۆرتی سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ساڵی ٢٠٠٤ ڕەنگی دایەوە و، تیایدا باس لە دادپەروەری لە قۆناغی گواستنەوە لەو کۆمەڵگایانە دەکات، کە پێشێلکردنی مافی مرۆڤیان بە خۆوە بینیوە و لەم بوارەشدا ئەنجوومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ساڵی ٢٠٠٥دا ڕاسپاردەی پێویستی ڕاگەیاند، سەبارەت بە پرەنسیپە سەرەکییەکانی ئاڕاستەکردن سەبارەت بە مافی پەنابردنە بەر عەدالەت و قەرەبووکردنەوەی قوربانییەکانی پێشێلکردنی مافی مرۆڤ لە چوارچێوەی یاسای نێودەوڵەتی مرۆیی.
بیرۆکەی دادپەروەری ڕاگوزەر و ئەزموونە نێودەوڵەتییەکان پێش ئەو ڕاسپاردانەی نەتەوە یەکگرتووەکان بوونی هەبووە و لە ژیانی سیاسییدا ئاماژەی پێکراوە، بۆیە دەکرێ بڵێین ڕەوشی باشوری کوردستان و دروستبوونی ئەزموونی هەرێمی کوردستانی ڕزگاربوو لە دیکتاتۆری، لە ئاکامی ڕاپەڕینی ئاداری ١٩٩١، پێویستی بە دادپەروەری ڕاگوزەر لە قۆناغی گواستنەوە هەبوو.
بیرۆکەی دادپەروەری ڕاگوزەر و ئەزموونە نێودەوڵەتییەکان پێش ئەو ڕاسپاردانەی نەتەوە یەکگرتووەکان بوونی هەبووە و لە ژیانی سیاسییدا ئاماژەی پێکراوە
ئەم پێداویستییە ئاکامێکی لۆجیکی ساڵانی حوکمی دیکتاتۆری بەعس و ڕژێمەکانی پێشتر بوو، کە جگە لە سیاسەتی زەوی سوتێنراو و ئەنفال و کیمیاباران، بەپێی نەخشەیەکی ئەمنی داڕێژراوی سەرجەم تاقمە حوکمڕانەکانی عێراق، کاریان بۆ شێواندنی شیرازە و پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان و دروستکردنی دۆخی دوژمنکاری کۆمەڵایەتی لە ڕێگای کەسایەتی و دەستەی سیخوڕی سەر بە دەزگا ئەمنییەکان و مەفرەزەی تایبەتی ئیستخبارات دەکرد. جگە لە ناچارکردنی خەڵکی هەڵاتوو لە بەرەکانی شەڕی ئێران ـ عێراق بەچوونە نێو فەوجەکانی “جاش خەفیفە” و بەکارهێنانی سەرجەم ئەو کەس و دەزگا سیخوڕییانە بۆ ئازاردانی خەڵکی ستەمدیدە و، تێوەگلانی ئەو دەزگا سیخوڕییانە بە کوشتنی کەسانی تێکۆشەر و پێشمەرگە و خاوەن هەڵوێست و سوتاندنی ماڵ و موڵکی خەڵک، جگە لە بەکارهێنانی ئەو سیخوڕانە لە پڕۆسەکانی گۆڕانکاری دیمۆگرافی و سڕینەوەی شوناس.
کاتێک کە ڕاپەڕینی ئاداری ١٩٩١ بەرپابوو، ڕەوشێکی نوێ هاتەکایەوە و بەشێک لە باشوری کوردستان لە ڕژێمی دیکتاتۆری ڕزگاری بوو، بەڵام ئەو ڕزگاربوونە لاپەڕەی ئەو تاوانە گەورانەی ڕژێمەکانی عێراق بەتایبەتی ڕژێمی بەعس و بەکرێگیراوە کوردەکان ئەنجامیان دابوو، دانەخست و جارێ میمۆری خەڵکی کوردستان سەبارەت بە تاوانی ئەنفال زیندوو بوو. کەسوکاری ئەنفالکراوەکان چاوەڕێی چارەنووس و هەواڵێکی کەسوکارە ئەنفالکراوەکانیان بوون و ناوی سەرجەم سەرۆک جاشەکانیان لەبەردەمدا بوو، کە بە لێشاو ئەنفالکراوەکانیان تەسلیم بە بەعس کرد و ڕەوانەی بیابانەکانی مەرگ و نەهاتنەوە دەکران.
ئا لەم هەلومەرجەدا، بەبێ ئەوەی سەرکردایەتی لایەنە سیاسییە کوردستانییەکان بە چەمکی دادپەروەری ڕاگوزەر ئاشنابن، بڕیاڕی لێبوردنی گشتییان بۆ سەرجەم بەکرێگیراو و سەرۆک جاش و مەفرەزەی تایبەتی ئیستخبارات دەرکرد و بەم جۆرە چەمکی لێبوردنی دەسەڵاتی نوێ لەو تاوانبارانە، نەک لێبوردنی قوربانی و کەسوکاریان، شوێنی دادپەروەرییەکی شێواوی گرتەوە و قەرەبووکردنی قوربانیانیش، کە بابەتێکی دارایی نییە، فەرامۆشکرا و ئەو بابەتەی پێی دەگوترێت دادپەروەری ڕاگوزەر ئەنجام نەدرا و، ئەمەش تا ئێستا گرفتێکی سیاسی و کۆمەڵایەتییە و هەردەم زەمینە بۆ تۆڵەسەندنەوەی دەرەوەی یاسا دەڕەخسێنێت، بەتایبەتی لیستی ناوی ئەو تاوانبارانە لەلایەن دادگای باڵای تاوانەکان دوای ڕوخاندنی ڕژێمی بەعس، بڵاوکراوەتەوە.
بەبێ ئەوەی سەرکردایەتی لایەنە سیاسییە کوردستانییەکان بە چەمکی دادپەروەری ڕاگوزەر ئاشنابن، بڕیاڕی لێبوردنی گشتییان بۆ سەرجەم بەکرێگیراو و سەرۆک جاش و مەفرەزەی تایبەتی ئیستخبارات دەرکرد
نەبوونی دادپەروەری ڕاگوزەر لە ئەزموونی کوردستانی دوای ڕاپەڕین و، شکستی ئەم بابەتە لە عێراقدا، هەردەم زەمینەی ناسەقامگیری و ناکۆکی و ململانێیە و، بە گۆڕینی تەرازووی هێزەکان و سەروەری خولیای نەتەوە و تایفەی باڵادەست چوارچێوەیەکی داتاشراوی تایفەگەری و شۆڤینی نەتەوەییش بۆ چەمکی دادپەروەری ڕاگوزەر دادەڕێژرێت و بۆیە دەبینین کە لە عێراقدا باسی ڕەهەندەکانی دادپەروەری ڕاگوزەر دەکرێت، باس لە دادگای تاوانەکان و یاسای بەرپرسیاری و ئاشتەوایی کە شوێنی یاسای بنبڕکردنی بەعسی گرتەوە و یاسای زیندانە سیاسییەکان و یاسای کێشەی خاوەنداریەتی زەویوزار دەکرێت، بەڵام لە توێژینەوەکان سەبارەت بە دادپەروەری ڕاگوزەر باس لە ماددەی ١٤٠ی دەستوور ناکرێت.
گومان لەوەدا نییە، کە دادپەروەری ڕاگوزەر ڕەچەتەیەکی ئەفسوناوی نییە، کە دەرمانی قۆناغی گواستنەوە بێت و لە زۆر ئەزموونی نێودەوڵەتیش کەموکوڕی و تەنانەت شکستی وەک ئەوەی کە ئێستا لە عێراقدا هەیە، ڕووی داوە، بەڵام گرنگە لە ئەزموونی خۆمان لە کوردستان بە ڕوونی ئەوە تۆمار بکەین، کە دادپەروەری ڕاگوزەر پێویستی بە لێپرسینەوە و دادگاییکردن و خستنەڕووی سەرجەم ڕاستییەکان و قەرەبووکردنەوەی قوربانییەکانە و لە هیچ کاتێکدا لێبوردن لە تاوانباران ناگەیەنێت.
دادپەروەری ڕاگوزەر پێویستی بە لێپرسینەوە و دادگاییکردن و خستنەڕووی سەرجەم ڕاستییەکان و قەرەبووکردنەوەی قوربانییەکانە و لە هیچ کاتێکدا لێبوردن لە تاوانباران ناگەیەنێت
لە ساڵان سەرەتای ڕاپەڕینی ئادار، نەک هەر دەست بە هەنگاونان بۆ بابەتی دادپەروەری ڕاگوزەر نەکرا، بەڵکو شەڕی ناوخۆ باری کۆمەڵگای کوردستانی قورستر و دژوارتر کرد و بابەتی نوێ سەبارەت بە پێشێلکردنی مافی مرۆڤ و بەشداری هەندێ لە تاوانبارانی پێشتر وەک شاسواری شەڕی ناوخۆ، کێشە کۆمەڵایەتییەکانی قوڵتر کردەوە.
دوای ڕێککەوتنی واشنتن و کۆتاییهاتن بە شەڕی ناوخۆ، چاوەڕوان دەکرا قۆناغی دادپەروەری ڕاگوزەر لە خزمەتی ئاشتەوایی کۆمەڵایەتی و دوورکەوتنەوە لە شوناسی لۆکاڵی و ناوچەگەری بێت، کەچی بەم جۆرە دەستی پێنەکرد. قۆناغی گواستنەوە بۆ یەکخستنی ئیدارەی کوردستان و نەهێشتنی دوو زۆنی، کە بەداخەوە تا ئێستا ماوە، خۆی لە دامەزراندنی یەک کابینەی فرەوانی حکوومەتی هەرێم بە ڕووکەشی و ڕواڵەتی دەستی پێکرد. لەو ماوەیەشدا هەوڵی هەردوو لایەنی دەسەڵاتدار لەچوارچێوەی زۆنی خۆیان، بریتی بوو لە چڕکردنەوەی دەسەڵاتی خۆیان و پاراستنی بەرژەوەندییە ئابوورییەکانیان و بەحزبیکردنی دامودەزگا حکومییەکان.
لە ڕەوشی ئەمڕۆی کوردستاندا، کە ئاماژە بۆ قەیرانە گشتگیرەکان و ئەو ململانێیەی، کە بۆتە هۆی ئەنجامنەدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان و نەبوونی دەستور و زەمینەخۆشکردن بۆ زیادبوونی فشاری نەیاران دژ بە هەرێمی کوردستان، عەقڵیەت و گوتاری سیاسی لە کوردستاندا ئەوەی لە بیر دەچێت، کە سەرجەم قەیرانەکانی ئەمڕۆ پاشخانی مێژوویی هەیە و نەبوونی دادپەروەری ڕاگوزەر لە ئەزموونی حوکمڕانی کوردستان لە ڕاپەڕینی ئاداری ١٩٩١وە تا ئێستا گرفتێکە کۆمەڵگای کوردستان باجی نەبوونی ئەو چەمکە دەدات.
