ئیمی هۆڵمز- پسپۆڕی پەروەردە و سۆشیال میدیا
بەداخەوە مەترسییەکان لەڕێگەی ئۆنلاینەوە هەیە و گرنگە هەم بۆ منداڵ و هەم گەورەکان لە کاتی بەکارهێنانی ئینتەرنێتدا خۆپارێزی بکەن. پێویستە دایک و باوک وریا و ئاگاداری ئاسایشی ئەلیکترۆنی بن، هەروەها پێویستە چاودێری بەکارهێنانی ئینتەرنێتی منداڵەکانیان بکەن بۆ ڕێگریکردن لە سووکایەتیکردن یان دزینی ناسنامە.
- زوو بەکارهێنانی ئینتەرنێت:
لە ڕاپرسییەکدا کە تایبەتە بە ٨٢٥ کەسی پێگەیشتوو و منداڵ کە تەمەنیان لە نێوان حەوت بۆ ١٦ ساڵدایە، کۆمپانیای Shared Hope International دەریخستووە لە کۆی هەشت دایک و باوک یەکێکیان لە تەمەنی دوو ساڵییەوە ڕێگەی بە منداڵەکانیان داوە ئینتەرنێت بەکاربهێنن. لە ئەنجامدا تەنها یەکێک لە ١٠ کەس وا لە منداڵەکانیان دەکات چاوەڕێ بکەن تا تەمەنیان ١٠ ساڵ یان زیاترە، وەک ئەوەی پسپۆڕان پێشنیاری دەکەن.
- بەکارهێنانی بێ چاودێری
لە ئەنجامدا زۆرێک لە منداڵان لە تەمەنێکی بچووکدا بەبێ چاودێری ئینتەرنێت بەکاردەهێنن. توێژینەوەکان دەریانخستووە کە زیاتر لە ٧١٪ی دایک و باوکان لە دوای تەمەنی ١٤ ساڵییەوە سەرپەرشتی بەکارهێنانی ئینتەرنێتی منداڵەکانیان ناکەن، بەڵام ٧٢٪ی هەموو حاڵەتەکانی منداڵانی ونبوو کە بە شێوەی ئۆنلاین دەست پێدەکەن، منداڵانی تەمەن ١٥ ساڵ یان زیاتریان تێدایە.
- شاردنەوەی زانیاری لە دایک و باوک
بەداخەوە بەبێ گوێدانە مەبەست و بەشداریکردنی دایک و باوک، دامەزراوەی کیدسەیف ڕاپۆرت دەکات کە نزیکەی ٣٢٪ی هەرزەکاران مێژووی گەڕانەکانیان لە دایک و باوکیان دەشارنەوە یان دەسڕنەوە. زۆر گرنگە دایک و باوک بە پەرۆش بن. بە هەمان شێوە ١٦٪ی هەرزەکاران ئەکاونتی ئیمەیڵ یان سۆشیال میدیایان هەیە کە دایک و باوکیان ئاگاداری نین. زۆرجار منداڵان تەنانەت درۆ لەسەر تەمەنی خۆیان دەکەن بۆ ئەوەی ئەم جۆرە ئەکاونتانە دروست بکەن، سەرنجی منداڵانی گەورەتر یان تەنانەت گەورەکانیش بۆ لای خۆیان ڕادەکێشن.
- دڕندەی سێکسی
سەنتەری نیشتمانی بۆ منداڵانی ونبوو و ئیستغلالکراو (NCMEC) ڕایگەیاندووە، ١٥٪ی منداڵانی تەمەن ١٠ بۆ ١٧ ساڵ لە ڕێگەی ئینتەرنێتەوە پەیوەندییان پێوەکراوە بۆ مەبەستی سێکسی. ئەگەری زۆرە زۆرێک لەم پارێزەرانە دڕندەی سێکسی بن. گەورەساڵان و منداڵان پێویستە هەمان ڕێوشوێنی خۆپارێزی لە ڕێگەی ئۆنلاینەوە بەکاربهێنن کە کاتێک ڕووبەڕووی کەسێکی نامۆ دەبنەوە. بەپێی هەواڵێکی ئاژانسی ئەسۆشێتد پرێس، زیاتر لە ٩٠ هەزار نێچیرانی سێکسی لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە لە تۆڕە کۆمەڵایەتییە فرەوانەکەی مایسپەیس دۆزراونەتەوە و لابراون، کە سەردەمانێک لە نێو هەرزەکاراندا بەناوبانگ بوو. زۆرێک لەو نێچیرانە دادگایی کراون و سزا دراون و ئێستا زیندانی کراون.
- داوای سێکسی
بە پێچەوانەی ئەو باوەڕە باوەوە، منداڵان و هەرزەکاران زیاتر لەلایەن هاوتەمەنەکانیانەوە لە تەمەنی خۆیاندا بە شێوەی ئۆنلاین داوایان لێدەکرێت. زۆربەی ئەم داواکارییە سێکسییە ئۆنلاینانە لەلایەن نێرەکانەوەیە کە تەمەنیان لە نێوان ١٨ بۆ ٥٥ ساڵدایە. وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا، قوربانییەکانیان نزیکەی هەمیشە بە ئامادەییەوە دەچن بۆ ئەوەی چاویان بەو نێچیرانە بکەوێت. نزیکەی ٢٦٪ی تاوانبارانی سێکسی ئۆنلاین بە بەکارهێنانی ئەو زانیارییانەی کە لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانی قوربانییەکەدا بڵاوکراونەتەوە، شوێنی وردی قوربانییەکانیان زانیوە.
لەگەڵ گەشەکردنی ئینتەرنێت، داوای سێکسکردن لە منداڵانی خوار تەمەنی یاسایی بە هەمان شێوە. لە ڕاپرسییەکدا لەلایەن نووسینگەی شەریفی سانتا کلارا، سی ئەی ڕایگەیاندووە کە داوای سێکسکردن بە شێوەی ئۆنلاین بە ڕێژەی ١٠٠٠٪ لە مانگێکدا گەشە دەکات! ئەمەش هۆکارێکی دیکەیە کە گرنگە تاکەکان شوێنی خۆیان و زانیارییەکانی پەیوەندیکردن بە ئاشکرا نەکەن.
- هاوڕێ لەگەڵ کەسانی نامۆ
زۆرجار هەرزەکاران و هەندێکجار تەنانەت گەورەکانیش هاوڕێی فەیسبووکن و بە شێوەی ئۆنلاین گفتوگۆ لەگەڵ ئەو کەسانە دەکەن کە هەرگیز بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ نەیانبینیون. هەرزەکاران متمانەیان بەخۆیان هەیە، زۆرجار ئامادەن لەگەڵ کەسانی نامۆ کۆببنەوە. توێژینەوەیەکی ئەم دواییە دەرکەوتووە کە ١٦٪ی هەرزەکاران بە سادەیی بیریان لەوە کردووەتەوە کە کەسێک ببینن کە بە شێوەی ئۆنلاین قسەیان لەگەڵدا کردووە، ٨٪یشیان لە ڕاستیدا بە شێوەیەکی جەستەیی لەگەڵ کەسێکدا کۆبوونەتەوە.
- سۆشیال میدیای گشتی
لە توێژینەوەیەکی دیکە دەرکەوتووە تەنها ٦٢٪ی هەرزەکاران ئەکاونتی فەیسبووکیان بۆ کاری تایبەت داناوە و ١٧٪ی سەرسوڕهێنەر هەموو زانیارییەکانیان، لەوانەش زانیاری پەیوەندیکردن و شوێنی نیشتەجێبوونیان، بە گشتی هەیە.
- وێنەی ڕووت و ئاشکرا
توێژینەوەکان ئاماژە بەوە دەکەن لە وڵاتانی ئەوروپا لە هەر حەوت هەرزەکارێک یەکێکیان وێنەیەکی ڕووت یان نیمچە ڕووتی خۆی گرتووە و زیاتر لە نیوەی ئەو وێنانەی کە گیراون لە ڕێگەی ئینتەرنێتەوە لەگەڵ کەسێکی دیکەدا هاوبەش کراون. گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە کاتێک شتێک لە ئینتەرنێتدا تێپەڕی، هیچ ڕێگەیەک نییە بۆ لابردنی.
- قسەی ناشرین بە شێوەی ئۆنلاین
چەندین ئەپ و سایتی گفتوگۆی بێناو هەیە کە تاکەکان دەتوانن پرسیار بکەن یان زانیاری بۆ کەسانی تر بڵاو بکەنەوە. ئەم ئەپانەی بێناون کە بریتین لە Whisper و Yik Yak و Ask.FM مەترسیدارن، چونکە پەرە بە قسەی ناشرین دەدەن. لە پشت شاشەی کۆمپیوتەرەوە خۆیان دەشارنەوە، چەوسێنەرانی بێناو دەتوانن بە ئاسانی گاڵتە بە کەسانی دیکە بکەن و گاڵتەیان پێبکەن و بیخەنە خوارەوە.
باوەڕ بکەن یان نەیکەن، گەورەکان، بەتایبەتی کەسانی بەساڵاچوو، گومانیان لە هێرشکردنی ئەلیکترۆنی هەیە، هەروەک چۆن منداڵان و هەرزەکاران. گرنگە هەرگیز وەڵامی پەیامە هەڕەشەئامێزەکان یان ناڕوونەکان نەدەینەوە و هەمیشە بە پەرۆشەوە بمێنینەوە و هەر جۆرە خراپ بەکارهێنانێک، جا گومانلێکراو بێت یان سەلمێنراو، ڕاپۆرت بکرێت.
- دزینی ناسنامە
منداڵان زۆرتر لەوەی کە دەزانرێت قوربانی دزینی ناسنامە دەبن. لە ڕاستیدا بە بەراورد لەگەڵ گەورەکان، منداڵانی خوار تەمەن ١٨ ساڵ ٥١ هێندە زیاتر ئەگەری دزینی ناسنامەکانیان هەیە. تاوانباران منداڵان دەکەنە ئامانج. چونکە تۆماری قەرزەکانیان پاک و خاوێنە و وەک پێشتر ڕاپۆرت کرابوو، زۆرجار زانیاری کەسی بە ئاشکرا بڵاودەکەنەوە. تاوانباران هەندێک جار توانای بەکارهێنانی ناسنامەی منداڵێکی بێگومانیان هەیە بۆ ساڵانێک بەبێ ئەوەی ئاگاداربن.
- هێرشی ئەلیکترۆنی
سەلامەتی ئینتەرنێت بۆ گەورەکان هێندەی بۆ منداڵان و هەرزەکاران گرنگە. لە ڕاپرسییەکدا لە هەر ١٠ کەسێکی پێگەیشتوو کە سۆشیال میدیا بەکاردەهێنن، یەکێکیان بانگەشەی ئەوە دەکات کە بووەتە قوربانی هێرشێکی ئەلیکترۆنی. گرنگە نەرمەکاڵای ئاسایش و ڤایرۆسی مێروولە لەسەر هەموو کۆمپیوتەرەکان دابنرێت، بەتایبەتی ئەوانەی زانیاری کەسییان هەڵگرتووە.
- مۆبایل
مۆبایل زۆر باشە بۆ بەردەوام بوون لە پەیوەندی و لە حاڵەتی فریاگوزاریدا. زۆرێک لە دایک و باوکان مۆبایل بۆ منداڵەکانیان دەکڕن. لە ڕاستیدا نزیکەی ٦٩٪ی منداڵانی تەمەن ١١ بۆ ١٤ ساڵان مۆبایلی تایبەت بە خۆیان هەیە. پێویستە هەموو بەکارهێنەرانی مۆبایل ئاگاداربن کە جی پی ئێسی مۆبایل دەتوانێت شوێنی فیزیکی وردی بەکارهێنەرەکە بۆ کەسانی دیکە دابین بکات. هەروەها هەمیشە وریابە لە بڵاوکردنەوەی ژمارەی مۆبایلی کەسی بە شێوەی ئۆنلاین.
- گەڕان بە وێب دا
گرنگە لە کاتی گەڕان بە وێب دا ئاگادار و بە پەرۆش بیت. بەکارهێنانی وێب و مێژووی بەردەوام بەدواداچوونی بۆ دەکرێت. سەردانی ماڵپەڕە ناپارێزراوەکان یان نەگونجاوەکان دەتوانێت زانیارییە کەسی و داراییەکانت بخاتە مەترسییەوە یان زیان بە کۆمپیوتەرەکەت بگەیەنێت. دیسانەوە نەرمەکاڵای ئاسایش و ڤایرۆسی مێروولە پێویستە بۆ هەموو کۆمپیوتەرەکان.
- بازاڕکردنی ئۆنلاین
بازاڕکردنی ئۆنلاین لە جاران زیاتر ناچارکەر بووە، بێگومان بەهۆی ئاسانکاری و گونجاوییەکەیەوە. بەپێی ئاژانسی بزنس ئینسایدەر، ٧٨٪ی دانیشتوانی ئەمریکا کە تەمەنیان ١٥ ساڵ و سەرووترە لە ماوەی ساڵی ٢٠١٤دا کڕینێکی ئۆنلاینیان کردووە، پێویست ناکات بڵێین تاوانبارانی ئەلیکترۆنی فێربوون ئەم ئاسانکارییە بقۆزنەوە. مرۆڤ پێویستە هەمیشە پەیوەندیەکی پارێزراو بەکاربهێنێت، هەرگیز کۆمپیوتەری گشتی بەکارنەهێنێت و دڵنیابێت لەوەی ماڵپەڕەکان یاسایی و پارێزراون پێش ئەوەی داواکارییەک بە شێوەی ئۆنلاین ئەنجام بدات. پەیڕەوکردنی ئەم ڕێوشوێنە خۆپارێزیانە ئەزموونێکی سەلامەتتر بۆ کڕیاران دەڕەخسێنێت.
- یاری ڤیدیۆیی
یارییە ڤیدیۆییەکان لەم ساڵانەی دواییدا ڕێگایەکی دووری بڕیوە. بەهۆی زۆری بژاردەی یاریکردن کە لەبەردەستدایە، پێویستە دایک و باوک ئاگاداربن زۆربەی ئامێرەکانی یاریکردن دەتوانن ڕاستەوخۆ منداڵان بە ئینتەرنێت و یاریزانەکانی ترەوە ببەستنەوە. خۆشبەختانە زۆربەی ئامێرەکانی یاری، کۆنتڕۆڵی دایک و باوک و ڕێکخستنی سەلامەتیان هەیە. ئەم ڕێکخستنانە ڕێگە بە دەستگەیشتنێکی سنووردار و بەکارهێنانی چاتی دەنگی سنووردار و ڕێگە بە هەڵبژاردنی کێ دەدەن کە یاری لەگەڵ بکرێت. هەروەها پێویستە دایکان و باوکان بڕی کاتەکانی یاری ڤیدیۆیی منداڵەکانیان سنووردار بکەن.
دەقی ڕەسەنی بابەتەکە بە زمانی ئینگلیزی
