زێدپرێس
بەگوێرەی نەتەوە یەکگرتووەکان، زۆرجار بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ وەک ستراتیژییەک بۆ بڵاوکردنەوەی تیرۆر لەناو کۆمەڵگادا بەکارهێنراوە. هەستکردن بە ناسەقامگیری کە بەهۆی ئەم کردارەوە دروست دەبێت، تەنیا لە کەسوکاری نزیکی بێسەروشوێنەکاندا سنووردار نییە، بەڵکو کاریگەری لەسەر گرووپەکانیان و کۆمەڵگا بە گشتی دەبێت.
نەتەوە یەکگرتووەکان باس لەوە دەکات، دیارنەمانی زۆرەملێ بووەتە کێشەیەکی جیهانی و تەنیا لە ناوچەیەکی دیاریکراوی جیهاندا سنووردار نییە. سەردەمانێک تا ڕادەیەکی زۆر بەرهەمی دیکتاتۆریەتی سەربازی بوو، لەم سەردەمەدا دەتوانرێت بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ لە دۆخە ئاڵۆزەکانی ململانێی ناوخۆییدا ئەنجام بدرێت، بەتایبەتی وەک ئامرازێک بۆ سەرکوتکردنی نەیارانی سیاسی. خاڵی نیگەرانی تایبەت بریتین لە:
- هەراسانکردنی بەردەوامی بەرگریکارانی مافی مرۆڤ، کەسوکاری قوربانییەکان، شایەتحاڵان و ڕاوێژکاری یاسایی کە مامەڵە لەگەڵ کەیسەکانی بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێدا دەکەن؛
- بەکارهێنانی چالاکییەکانی دژە تیرۆر لەلایەن دەوڵەتانەوە وەک بیانوویەک بۆ پێشێلکردنی ئەرکەکانیان؛
- نەبوونی سزا بۆ بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ.
- هەروەها پێویستە گرنگییەکی تایبەت بە گرووپە تایبەتەکانی کەسانی لاواز بە تایبەتی بدرێت، وەک منداڵان و خاوەن پێداویستییە تایبەتەکان.
ئامارەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان ئاماژە بە بزربوونی سەدان هەزار کەس لە کاتی ململانێکان یان قۆناغەکانی سەرکوتکردندا لە لانیکەم ٨٥ وڵاتی جیهاندا دەکەن.
ئەوانەی کاریگەری بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێیان لەسەر هەیە
قوربانییەکان خۆیان
قوربانییەکان زۆرجار ئەشکەنجە دەدرێن. ئەوان باش دەزانن کە خێزانەکانیان نازانن چییان لێ هاتووە و ئەگەری ئەوەی کە هەر کەسێک بە هانایانەوە بێت زۆر کەم بووە. بە دوورخستنەوەی لە بنکەی پاراستنی یاسایی و “بزرکردن” لە کۆمەڵگا، لە ڕاستیدا لە هەموو مافەکانیان بێبەشن و لە ژێر ڕەحمەتی ئەوانەدان کە دیل و دەستگیریان کردوون.
تەنانەت ئەگەر مردن دوا چارەنووس نەبێت و لە کۆتاییدا قوربانییەکە لە کابوسەکە ڕزگاری بێت، ئەوا شوێنەواری جەستەیی و دەروونی ئەم فۆرمەی نامرۆڤکردن و ئەو دڕندەیی و ئەشکەنجەیەی کە زۆرجار لەگەڵیەتی، دەمێنێتەوە.
هاوڕێیان و کەسوکاری قوربانیان
خێزان و هاوڕێکانی قوربانییەکان، تووشی ئازاری دەروونی دەبنەوە، نازانن قوربانییەکە هێشتا لە ژیاندایە یان نا و ئەگەر ماوە، لە کوێ ڕاگیراوە و لە چ بارودۆخێکدا و لە چ دۆخێکی تەندروستیدایە. لە نێوان هیوا و نائومێدیدا جێگۆڕکێ دەکەن، هەندێکجار بۆ ساڵانێک، بۆ هەواڵێک کە ڕەنگە هەرگیز نەگات. جگە لەوەش، ئەوان باش دەزانن کە خۆشیان هەڕەشەیان لەسەرە، کە ڕەنگە ئەوانیش هەمان چارەنووسیان هەبێت و گەڕان بەدوای ڕاستییەکان ڕەنگە بیانخاتە بەردەم مەترسییەکی گەورەتر.
زۆرجار نیگەرانی خێزانەکە بەهۆی دەرئەنجامە ماددییەکانی بێسەروشوێنکردنی سەرۆکی خێزانەکەوە زیاتر دەبێت. زۆرجار کەسی ونبوو دابینکەری بژێوی سەرەکی خێزانەکەیە. لەوانەیە ئەو تاکە ئەندامی خێزانەکە بێت، کە بتوانێت بەرهەمەکان بچنێتەوە یان کاروباری خێزانەکە بەڕێوەببات. بەم شێوەیە ئاڵۆزی سۆزەکی بەهۆی بێبەشی ماددییەوە خراپتر و توندتر دەبێت. جگە لەوەش، نازانن کەی – ئەگەر هەرگیز – ئازیزەکەیان دەگەڕێتەوە، ئەمەش وا دەکات کە خۆیان لەگەڵ دۆخە نوێیەکەدا بگونجێنن. لە هەندێک حاڵەتدا، یاسای نیشتمانی لەوانەیە ببێتە هۆی ئەوەی کە لە نائامادەیی بڕوانامەی مردندا، وەرگرتنی مووچەی خانەنشینی یان وەرگرتنی ئامرازی دیکەی پشتگیریکردن مەحاڵ بێت. پەراوێزخستنی ئابووری و کۆمەڵایەتی زۆرجار دەرئەنجامەکەیە.
ئەو سەختییە ئابوورییە جددییانەی کە بەزۆری لەگەڵ بێسەروشوێنبووندا دەکەونەوە، زۆربەی کات لەلایەن ژنانەوە هەڵدەگیرێن و زۆربەی کات ئەوە ژنانن کە لە پێشەنگی خەباتدان بۆ چارەسەرکردنی بێسەروشوێنکردنی ئەندامانی خێزان. لەم پێگەیەدا لەوانەیە تووشی تۆقاندن و گۆشەگیری و تۆڵەسەندنەوە ببن. کاتێک ژنان خۆیان دەبنە قوربانی ڕاستەوخۆی بێسەروشوێنکردن، بە تایبەتی تووشی توندوتیژی سێکسی و جۆرەکانی تری توندوتیژی دەبنەوە.
هەروەها منداڵان دەشێت بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ ببنە قوربانی. بێسەروشوێنکردنی منداڵ پێشێلکارییەکی ئاشکرای کۆمەڵێک بڕگەی ڕێککەوتننامەی مافەکانی منداڵە، لەوانەش مافی ناسنامەی کەسی. هەروەها لەدەستدانی دایک و باوک لە ڕێگەی بێسەروشوێنکردنەوە پێشێلکارییەکی جددی مافە مرۆییەکانی منداڵە.
کۆمەڵگاکان
کۆمەڵگاکان ڕاستەوخۆ کاریگەرییان لەسەرە بەهۆی نەمانی بژێوی ژیان، و تێکچوونی دۆخی ئابووری خێزانەکان و پەراوێزخستنی کۆمەڵایەتییان.
زۆرجار بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ وەک ستراتیژییەک بۆ بڵاوکردنەوەی تیرۆر لەناو کۆمەڵگادا بەکارهێنراوە. هەستکردن بە ناسەقامگیری کە بەهۆی ئەم کردارەوە دروست دەبێت، تەنیا لە کەسوکاری نزیکی بێسەروشوێنەکاندا سنووردار نییە، بەڵکو کاریگەری لەسەر گرووپەکانیان و کۆمەڵگا بە گشتی دەبێت.
پێناسە
بەپێی جاڕنامەی پاراستنی هەمووان لە بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ، کە لەلایەن ئەنجوومەنی گشتی لە بڕیارنامەی ٤٧/١٣٣ی ١٨ی کانوونی دووەمی ١٩٩٢دا وەک کۆمەڵێک بنەما بۆ هەموو دەوڵەتان ڕاگەیاندووە، بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ کاتێک ڕوودەدات کە:
“کەسانێک بە پێچەوانەی ویستی خۆیانەوە دەستگیر دەکرێن، دەستبەسەر یان دەڕفێنرێن یان بە شێوەیەکی تر لە ئازادی خۆیان بێبەش دەکرێن لەلایەن بەرپرسانی لقێک یان ئاستە جیاوازەکانی حکوومەت، یان لەلایەن گرووپە ڕێکخراوەکان یان کەسانی ئاسایی کە بە نوێنەرایەتی یان بە پشتیوانی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ، بە ویست و ڕەزامەندی حکوومەت کار دەکەن، دواتر ڕەتکردنەوەی ئاشکراکردنی چارەنووس یان شوێنی کەسانی پەیوەندیدار یان ڕەتکردنەوەی داننان بە زەوتکردنی ئازادییان، ئەمەش ئەو کەسانە دەخاتە دەرەوەی پاراستنی یاساییەوە.”
پێشێلکارییەکی جددی مافەکانی مرۆڤ
قوربانیانی بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ لە بازنەی پاراستنی یاسایی دوورخراونەتەوە و لە کۆمەڵگا “ونبوون”، لە ڕاستیدا لە هەموو مافەکانیان بێبەش دەکرێن و لە ژێر ڕەحمەتی دیلکەرەکانیاندان. هەندێک لەو مافانەی مرۆڤ کە بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ بە بەردەوامی پێشێلی دەکەن بریتین لە:
- مافی دانپێدانان وەک کەسێک لەبەردەم یاسادا؛
- مافی ئازادی و ئاسایشی کەسەکە؛
- مافی ئەوەی کە تووشی ئەشکەنجە و مامەڵە یان سزای دڕندانە و نامرۆڤانە یان ڕیسواکردنی دی نەبێت؛
- مافی ژیان، کاتێک کەسی ونبوو دەکوژرێت؛
- مافی ناسنامەیەک؛
- مافی دادگاییکردنی دادپەروەرانە و دڵنیایی دادوەری؛
- مافی چارەسەرێکی کاریگەر، لەوانەش قەرەبووکردنەوە و پێبژاردنی زیانەکان؛
- مافی زانینی ڕاستییەکان سەبارەت بە بارودۆخی بێسەروشوێنکراو.
- هەروەها بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ بە گشتی پێشێلکردنی مافە ئابووری و کۆمەڵایەتی و کەلتوورییە جیاجیاکانە بۆ هەردوو قوربانییەکان و هەروەها خێزانەکانیان:
- مافی پاراستن و هاوکاری خێزان؛
- مافی ئاستی گونجاوی ژیان؛
- مافی تەندروستی؛
- مافی خوێندن.
هەردوو پەیماننامەی ڕۆمای دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەکان کە لە ١ی تەمموزی ٢٠٠٢ کەوتە بواری جێبەجێکردنەوە، و ڕێککەوتننامەی نێودەوڵەتی بۆ پاراستنی هەموو کەسەکان لە بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ، کە لە کۆبوونەوەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە لە ٢٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٦ پەسەندکرا، باس لەوە دەکەن کە، کاتێک ئەنجامدرا وەک… بەشێک لە هێرشێکی بەرفراوان یان سیستماتیکی کە ئاراستەی هەر دانیشتووانێکی مەدەنی دەکرێت، “بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ” وەک تاوانێکی دژی مرۆڤایەتی دەناسرێتەوە و، بەمجۆرە، ناچێتە ژێر یاسای بەسەرچوونەوە. مافی ئەوە دەدات بە خێزانەکانی قوربانییەکان داوای قەرەبوو بکەنەوە، و داوای ڕاستییەکان بکەن سەبارەت بە دیارنەمانی ئازیزانیان.
دیاریکردنی ڕۆژەکە
لە ٢١ی کانوونی دووەمی ٢٠١٠، کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان بە بڕیارنامەی ٦٥/٢٠٩ نیگەرانی قووڵی خۆی دەربڕی سەبارەت بە زیادبوونی بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ یان ناویستەکی لە ناوچە جیاوازەکانی جیهان، لەوانەش دەستگیرکردن، دەستبەسەرکردن و ڕفاندن، لەکاتێکدا ئەمانە بەشێکن لە جێبەجێکردن یان دەگەنە جێبەجێکردنی بێسەروشوێنکردن و بەهۆی زیادبوونی ژمارەی زانیارییەکان سەبارەت بە هەراسانکردن، مامەڵەی خراپ و ترساندنی شایەتحاڵانی بێسەروشوێنکردن یان کەسوکاری بێسەروشوێنکراوان.
بە هەمان بڕیار ئەنجوومەن پێشوازی لە پەسەندکردنی ڕێککەوتننامەی نێودەوڵەتی بۆ پاراستنی هەموو کەسەکان لە بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ کرد و بڕیاریدا ٣٠ی ئاب وەک ڕۆژی جیهانی قوربانیانی بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ دەستنیشان بکرێت، کە لە ساڵی ٢٠١١ەوە بەڕێوەدەچێت.
