عێراق وڵاتێکی خاوەن چەندین سامانی سروشتییە، ئەمەش یەکێکە لەو هۆکارانەی کە بووەتە هۆی بوونی چەندین کێشەی سیاسی. لەسەرووی ئەو سامانە سروشتییانەشدا سامانی نەوت یان نەوت و گاز هەیە. بەو پێیەی لەڕووی جوگرافییەوە بە یەکسانی دابەش نەبووە لە هەموو ناوچەکانی عێراق، کە بە ڕێژەیەکی زۆر لە باشووری گەرم و باشووری ڕۆژهەڵات هەڵکەوتووە، هەروەها لە ناوچەکانی باکور بە هەرێمی کوردستان و دەڤەری کەرکووکیشەوە. دوای گۆڕێنی ڕژێم لە نیسانی ٢٠٠٣ و داڕشتنی دەستووری هەمیشەیی، هەوڵی یەکلاکردنەوە و چارەسەرکردنی پرسی بەڕێوەبردنی سامانە سروشتییەکان و لەناویاندا نەوت و گاز درا.
جا دوای گۆڕانكاری سیاسی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٣ و بڕیاردان لەسەر نووسینەوەی دەستووری هەمیشەیی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٥، كێشەی نەوت و گاز وەكو سامانێكی نەتەوەیی و ستراتیجی لە هەردوو مادەی (١١١) و (١١٢) چارەسەرێكی دادپەروەرانەی بۆ دۆزراوەتەوە. هەروەك لە مادەی (١١١) دا هاتووە (نەوت و گاز موڵكی سەرجەم خەڵكی عێراقن لە هەموو هەرێم و پارێزگاكاندا). هەروەها لە مادەی (١١٢)دا هاتووە (یەكەم: حكوومەتی فیدراڵی لەگەڵ هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەكان، نەوت و گازی بەرهەمهێنراوی كێڵگەكانی ئێستا بەڕێوەدەبات بە مەرجێك داهاتەكانیان بە شێوەیەكی دادپەروەرانە و بەگوێرەی دابەشبوونی دانیشتووان لە سەرجەم پارچەكانی وڵاتدا دابەش بكرێت، لەگەڵ دیاریكردنی پشك بۆ ماوەیەك بۆ ئەو هەرێمە زیانلێكەوتووانەی ڕژێمی پێشوو بێبەشی كردبوون و ئەوانەش كە پاشتر زیانیان لێكەوت بە جۆرێك گەشەسەندنی هاوتەریب بۆ ناوچە جیاوازەكانی وڵات مسۆگەربكات و ئەمەش بە یاسا ڕێكدەخرێت؛ دووەم: حكوومەتی فیدراڵ و حكوومەتی هەرێمەكان و پارێزگا بەرهەمهێنەكان بەیەكەوە هەڵدەستن بە ڕەنگڕێژكردنی سیاسەتی ستراتیجی پێویست بۆ بەرەوپێشبردنی سامانی نەوت و گاز بە جۆرێك كە ببێتە مایەی دەستخستنی زۆرترین سوود و كەڵك بۆ گەلی عێراق، ئەویش بە پشتبەستن بە نوێترین تەكنیك و بنەماكانی بازاڕ و هاندانی وەبەرهێنان).
نابێت ئەوەمان لەیاد بچێت، كە نرخی بەیەكەوەژیانی ئەو نەتەوانە ئەوەیە، كە هاوبەش بن لە دەسەڵات، نەك گەلێک پاشكۆ بێت بۆ گەلێکی دی
ئەگەر سەرنجێك بدەین، دەبینین، كە پرەنسیپی فیدراڵیزم زۆر بە ڕوون و ئاشكرایی لەم دوو مادە دەستوورییە، بەرجەستە دەبێتەوە. چونكە ئەگەرچی لە جیهاندا یەك مۆدێلی فیدراڵیزم نییە، بەڵام فەلسەفەكەی ئەوەیە كە بۆ هەندێك نەتەوە جێگرەوەی بوون بە دەوڵەتە، كە لە چوارچێوەی دەوڵەتێك دەژین لەگەڵ نەتەوەیەكی تر، یان بەرژەوەندییەكان وا دەخوازن بە شێوازی فیدراڵی بمێننەوە، بەڵام نابێت ئەوەمان لەیاد بچێت، كە نرخی بەیەكەوەژیانی ئەو نەتەوانە ئەوەیە، كە هاوبەش بن لە دەسەڵات، نەك گەلێک پاشكۆ بێت بۆ گەلێکی دی، نەتەوەیەک بەهەر هۆیەك خۆی بە زلتر دابنێت، هەروەها ئەگەر سامانێكی ستراتیجی لە ناوچە و هەرێمەكانی ئەم وڵاتە هەبێت، دەبێت لە ئەمیش بەشداربن.
ئەم دوو مادەیە بە “نەفەسێكی فیدراڵییانە” داڕێژراون، كە هەموو تاكێكی ئەم وڵاتە لە هەموو نەتەوەكان سوودمەندبن، هەروەها فەلسەفەی هاوبەشی لەم سامانە نەتەوەییە لە نێوان نەتەوەكانی عێراق بە ڕوون و ئاشكرایی دیارە لەم دوو مادەیە و چەند مادەیەكی تردا.
بەڕێوەبردنی كەرتێكی گرنگی وەكو نەوت پێویستی بە یاسایەكی تێروتەسەل هەیە، بەڵام لە عێراقدا ئەگەرچی وڵاتێكی نەوتییە و دامەزرێنەری ڕێكخراوی ئۆپێك (OPEC)ە، یاسایەكی یەكگرتوو نەبووە، بەڵكو چەندین یاسای پچڕپچڕ ئەم كەرتەیان بەڕێوەبردووە، ئەمەش بۆ سیاسەتی ڕژێمە یەك لەدوا یەكەكانی عێراق دەگەڕێتەوە، كە سەركەوتوو نەبوون لە بەڕێوەبردنی كەرتی نەوت و گازدا.
یەكەم ڕەشنووسی یاسای نەوت و گاز و لە ساڵی ٢٠٠٧ پێشكەش بە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق كرا، بەڵام لەبەر چەندین هۆكاری سیاسی ئەم پڕۆژەیە نەبوو بە یاسایەكی پیادەكراو.
جا بۆ ئەم مەبەستە، واتە بۆ دەركردنی یاسایەك بۆ بواری نەوت و گاز لە دوای پیادەكردنی دەستووری هەمیشەیی عێراق، دەستكرا بە داڕشتنی یەكەم ڕەشنووسی یاسای نەوت و گاز و لە ساڵی ٢٠٠٧ پێشكەش بە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق كرا، بەڵام لەبەر چەندین هۆكاری سیاسی ئەم پڕۆژەیە نەبوو بە یاسایەكی پیادەكراو. پاشان لە ساڵی ٢٠١١ لەلایەن ئەنجوومەنی وەزیران پڕۆژە یاسای دووەم پێشكەش بە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق كرایەوە، كە بووە بە مایەی سەرهەڵدانی كێشەیەكی قانوونی و سیاسی لە نێوان حكوومەتی فیدڕاڵی و هەرێمی كوردستان بەهۆی جیاوازی ئەم ڕەشنووسە لەگەڵ ڕەشنووسی ساڵی ٢٠٠٧.
بەڵام پێش ئەوەی بچنە سەر جیاوازییەكان لە نێوان ئەو دوو ڕەشنووسەدا، دەبێت ئەوە ڕوون بكەینەوە، كە پرۆژە یاسای ساڵی ٢٠٠٧ دوای ئەوەی پێشكەش بە ئەنجوومەنی شورای دەوڵەت كرا، بۆ ئەوەی لەڕووی دەستەواژەیی دابڕێژرێتەوە، لەلایەن ئەنجوومەنی شوراوە، دەستكاری ناوەڕۆكی پڕۆژە یاساكە كرا، بە شێوازێكی وا كە جیاوازییەكی زۆر بەدی ناكرێت لەگەڵ پڕۆژە یاسای ساڵی ٢٠١١.
ئێمە كە خاڵە جیاوازەكان دەخەینە ڕوو لە نێوان پرۆژە یاسای ساڵی ٢٠١١ لەگەڵ پرۆژە یاساكەی ساڵی ٢٠٠٧، ئەوەی بەراوردی دەکەین و وەک پڕۆژە یاسای ٢٠٠٧ ئاماژەی بۆ دەکەین، هەمان پرۆژە كۆنەكەیە، پێش ئەوەی لە لایەن ئەنجوومەنی شورای دەوڵەت هەموار بكرێتەوە یان دوای هەمواركردنەكە.
گرنگترین خاڵە جیاوازەكانی پرۆژە یاسای ساڵی ٢٠١١ لەگەڵ پڕۆژە یاسای ٢٠٠٧ لەم خاڵانە پێكدێت:
یەكەم: لە بەشی دووەم كە تایبەتە بە (ئامانجەكان و چوارچێوەی پیادەكردن) لە بڕگەی سێیەم لە مادەی دووەم لە پرۆژە یاسای ساڵی ٢٠٠٧ بە ڕاشكاوی ئاماژە بە (گەرەنتی بەشداریكردنی حكوومەتی هەرێمەكان و پارێزگاكان) كراوە، لە بەڕێوەبردن و پەرەپێدانی سەرچاوەكانی پیترۆڵ، كەچی لە هەمان بڕگە واتە بڕگەی سێیەم لە مادەی دووەم لە پڕۆژە یاسای ساڵی ٢٠١١ هیچ ئاماژەیەک بە هەرێمەكان و پارێزگاكان نەكراوە، بەڵكو ئەركی بەڕێوەبردن و پەرەپێدانی خستۆتە ئەستۆی حكوومەتی فیدڕاڵی، واتە سەرپەرشتیكردنی كەرتی نەوت و جێبەجێكردنی كردەوە نەوتی و گازییەكان خراوەتە ئەستۆی حكوومەتی فیدڕاڵی و هەروەها وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵی، ئەمەش خۆی لە خۆیدا پێچەوانەی ماددەی ١١٢ی دەستووری هەمیشەیی عێراق و هەروەها پێچەوانەی پڕەنسیپی فیدراڵییە كە لە عێراق دوای ڕووخاندنی ڕژێمی پێشوو بڕیاری لەسەردراوە. هەروەها لەم بڕگەیەدا زۆر بە ڕوونی ویستی حكوومەتی فیدڕاڵی دەردەكەوێت لە گەڕاندنەوەی سیستەمی بە مەركەزیكردنی هەموو دامودەزگاكانی وڵات، یان دەتوانین بڵێین پاشگەزبوونەوەیە لە پڕەنسیپی بەیەكەوەژیان و هاوبەشی لە حوكمڕانیكردنی عێراقی نوێ.
دوورخستنەوەی وشەی (مع) واتە زاڵبوونی لایەنێكە لەسەر لایەنێكی تر یان زاڵکردنی حكوومەتی فیدڕاڵی بەسەر حكوومەتی هەرێم
بەڵام ئەگەر سەیری بڕگەی دووەم و سێیەم لە مادەی سێیەم لە پرۆژە یاسای ٢٠١١ بکەین، كە باس لە ئامانجەكان دەكات، ئاماژە بە بنەمای هاوكاری كراوە لەگەڵ دەسەڵاتی هەرێمەكان و هەروەها ئاماژە بە دانانی بنەما بۆ هەماهەنگی كراوە لەگەڵ دەسەڵاتی هەرێمەكان و پارێزگا بەرهەمهێنەكان. لەگەڵ ئەوەشدا لەم دوو بڕگەیەدا وشەی (مع)ەی عەرەبی دوورخراوەتەوە، چونكە ئەم پروژە یاسایە بە زمانی عەرەبی نووسراوە، جا بەكارنەهێنانی وشەی (مع) شتێكی بە ئەنقەستە نەك شتیك بێت تێپەڕبووبێت بەسەر داڕێژەرانی ئەم پرۆژەیە، چونكە وشەی (مع) لە زمانی عەرەبی، واتە هاوبەشی بەكردار لە نێوان حكوومەتی فیدڕاڵی و حكوومەتی هەرێمەكان، واتە هەمان قورساییان هەیە لە داڕشتنی سیاسەتی پترۆڵی و كرداری پیترۆڵی. بەو شێوەیە، دوورخستنەوەی وشەی (مع) واتە زاڵبوونی لایەنێكە لەسەر لایەنێكی تر یان زاڵکردنی حكوومەتی فیدڕاڵی بەسەر حكوومەتی هەرێم، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە فیدراڵیەت لە عێراقدا بكەوێتە ژێر پرسیارەوە.
دووەم: كاتێك لە مادەی (٥) باس لە ئەنجوومەنی فیدڕاڵی نەوت و گاز دەكرێت، دەبینین لە پڕۆژە یاسای ساڵی ٢٠٠٧ پێش هەمواركردنەوەی لە ئەنجوومەنی شورا، ئاماژە بەوە كراوە، كە پێكهێنانی ئەنجوومەنەكە بە مەبەستی پەسندكردنی سیاسەتی پیترۆڵییە لەلایەن ئەنجوومەنی وەزیران، كە لە لایەن وەزارەتی نەوت دادەڕێژرێت، بەڵام ئەم پەسندكردنە بە (هەماهەنگی و پرس و ڕاكردن دەبێت بە دەسەڵاتی تایبەتمەند لە هەرێمەكان و پارێزگاكان)، هەروەها بەمەبەستی ئەنجامدانی گرێبەستی گەڕان بەدوای نەوت و بەرهەمهێنانیەتی، واتە دەبێت پەسندكردنی سیاسەتی پیترۆڵی لە عێراق بە یەك لایەنە نەبێت، بەڵكوو پرس و ڕا بكرێت بە هەرێم و پارێزگاكان، لە كاتی وەرگرتنی بڕیارێكی لەم جۆرە، بەڵام لە پرۆژە یاسای هەمواركراو لەلایەن ئەنجوومەنی شورا و هەروەها لە پرۆژە یاسای ساڵی ٢٠١١ هیچ باس لە هەماهەنگی لەگەڵ هەرێم ناكات، واتە پەسندكردنی سیاسەتی پیترۆڵی بە بڕیارێكی مەركەزی دەبێت لە لایەن ئەنجوومەنی وەزیران، ئەو سیاسەتەی كە بە تاكڕەوی لە وەزارەتی نەوتی عێراقی دادەڕێژرێت.
هەروەها لە هەمان ماددە لە بڕگەی دووەم لە پرۆژە یاساكەی ٢٠٠٧ دوای هەمواركردنەوەی لە ئەنجوومەنی شورا، هەروەها لە خاڵی (٦) لە بڕگەی یەكەم ئاماژە بەوەكراوە كە “دەبێت” ڕەچاوی نوێنەرایەتی هەموو پێكهاتەكانی گەلی عێراق بكرێت لەم ئەنجوومەنەدا، واتە دەبێت عەرەب و كورد و توركمان و ئاشوری و پێكهاتەكانی تر بوونیان هەبێت لەم ئەنجوومەنە، كەچی لە پرۆژە یاسای ٢٠١١ بە هیچ شێوەیەك گەرەنتی نوێنەرایەتی پێكهاتەكانی عێراقی تێدا نییە. واتە تەنیا هەرێمی كوردستان بەر شاڵاوی پشتگوێخستن نەکەوتووە، یان تەنیا كورد پشتگوێ نەخراوە لە پڕۆژە یاسای ساڵی ٢٠١١دا، بەڵكو پێكهاتەكانی عێراقیش هیچ حسابیان بۆ نەكراوە لەم پرۆژە یاسایەدا.
لە بڕگەی (١١)ی مادەی (١١) لە هەردوو پرۆژەكەدا باس لە نوێنەرایەتی عێراق دەكرێت، كە دوور و نزیك باس لە ڕۆڵی هەرێمەكان نەكراوە
سێیەم: لەم خاڵەدا باس لە وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵی دەكەین كە لە پڕۆژە یاسای ساڵی ٢٠٠٧ و ٢٠١١ لە مادەی (١١) چارەسەركراوە، جا بە حوكمی ئەوەی لە ئەنجوومەنی فیدڕاڵی، دەسەڵاتی هەرێمەكان كەم كراوەتەوە، لە پڕۆژە یاسای ساڵی ٢٠١١دا، بۆیە دەبینین لە كاتی ئاماژەكردن بە وەزارەتی نەوت پرۆژەكە وەكوو پرۆژەی ساڵی ٢٠١١ ماوەتەوە، بەڵام ئەوەی ئێمە تێبینی دەكەین لە بڕگەی (١١)ی مادەی (١١) لە هەردوو پرۆژەكەدا باس لە نوێنەرایەتی عێراق دەكرێت، كە دوور و نزیك باس لە ڕۆڵی هەرێمەكان نەكراوە، ئەمەش جێگای سەرنجە كە دژی پرەنسیپی فیدراڵییە.
چوارەم: لە پڕۆژە یاسای ساڵی ٢٠٠٧ زۆر بە ڕوون و ئاشكرایی باس لە دەستەی هەرێمەكان كراوە لە مادەی (١٤)دا، بەڵام لە هەمان مادە لە پڕۆژەی ساڵی ٢٠١١ كاتێك سەیری ڕۆڵی دەستە هەرێمایەتییەكان دەكەین وەكوو بەڕێوەبەرایەتییەك لە وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵی دێتە بەرچاومان، چونكە هیچ كارێكی وای پێنەسپێردراوە، جگە لەوەی لەژێر وسایەی وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵی ئیش بكات.
پێنجەم: لە مادەی (١٨) كە تایبەتە بە ئامرازەكانی گفتوگۆ و گرێبەست لە پڕۆژەی ساڵی ٢٠١١ دەستەی هەرێمایەتییەكان بوونی نییە، هەروەك لە پرۆژەی ساڵی ٢٠٠٧ بەڕوونی لە بڕگەی یەكەم ئاماژەی پێكراوە.
شەشەم: كاتێك سەیری مادەی (٣٠) دەكەین، كە باس لە گواستنەوەی نەوت دەكات لە هەردوو پرۆژە یاسای ساڵی ٢٠٠٧ و ٢٠١١، دەبینین بۆڕی گواستنەوە بووە بە موڵكی حكوومەتی فیدڕاڵی، كەچی ئەو نەوت و گازەی بە ناوی تێپەڕدەبێت بەپێی دەستوور موڵكی گەلی عێراقە، ئەمە خۆی لە خۆیدا دژ بەیەكە، كە هیچ گومانی تێدا نییە كە كێشە بۆ هەرێم و پارێزگاكان پەیدا دەبێت، كاتێك نەوت لە ڕێگای بۆڕییە نەوتییەكان دەنێرێت بۆ دەرەوە.
حەوتەم: لە هەردوو پڕۆژە یاسا، لە ماددەی (٣٥) باس لە خاوەنداری بەیاناتەكان دەكات بە ڕەهایی، كە دەگەڕێتەوە بۆ حكوومەتی فیدڕاڵی، بەبێ ئەوەی دیاری بكات ئەو بەیاناتانە دەربارەی كردارە نەوتییەكانی حكوومەتی فیدڕاڵی بێت یان هەرێمەكان و پارێزگاكان بێت.
پڕۆژە یاسای ساڵی ٢٠١١ دژی پڕەنسیپی فیدراڵیزم و هاوبەشی كورد و عەرەبە لە حوكمڕانی عێراق، بۆیە ناگونجێت ببێتە یاسایەكی پیادەكراو بەو شێوەیەی هەیە.
دوای دیاریكردنی ئەو خاڵانەی كە بە پێچەوانەی پڕۆژە یاسای ساڵی ٢٠٠٧، چ پڕۆژە یاساكەی كە هەمواركراوەتەوە لە ئەنجوومەنی شورای دەوڵەت یان پڕۆژە هەموارنەكراوەكە لە لایەن ئەنجوومەنی شورای دەوڵەت، بە پێویستی دەزانین ئەوە بخەینەڕوو، كە پڕۆژە یاسای ساڵی ٢٠١١ دژی پڕەنسیپی فیدراڵیزم و هاوبەشی كورد و عەرەبە لە حوكمڕانی عێراق، بۆیە ناگونجێت ببێتە یاسایەكی پیادەكراو بەو شێوەیەی هەیە.
باشترین چارەسەر بەڕای ئێمە ئەوەیە پڕۆژە یاسای ساڵی ٢٠٠٧ كە هەموارنەكراوەتەوە لە ئەنجوومەنی شورای دەوڵەت، ببێتە پێوەر و كاری لەسەربكرێت، بەڵام لەبەر ئەوەی لەڕووی دەستەواژەیی دروست نییە، دەبێت لە لایەن ئەنجوومەنی شورای دەوڵەتەوە پێداچوونەوەی بۆ بكرێت، بە مەرجێك لە ڕووی بابەتی(ناوەڕۆک)ەوە دەستكاری نەكرێت.
بۆ زامنكردنی دەستكاری نەكردن، پێشنیاز دەكەین لیژنەیەكی یاسایی پسپۆڕ بەشداری بكات لە داڕشتنەوەی یاسایی لە ئەنجوومەنی شورا، یان ئەنجوومەنی شورای هەرێمی كوردستان بەشداری بكات لە داڕشتنەوەی دەستەواژەیی پڕۆژە یاسای ساڵی ٢٠٠٧، بۆ ئەوەی بە شێوازیكی وا دابڕێژرێت کە لەگەڵ عێراقی نوێ بگونجێت و هەموو خەڵكی عێراق سوودمەندبن لە سامانی نەوت و گاز، هەروەك لە دەستووری هەمیشەیی ساڵی ٢٠٠٥ دەستنیشان كراوە.
23/10/2012
