زێدپرێس
لە نمایشێکی هاودەنگی جیهانیدا، دانوستانکارانی نزیکەی ٢٠٠ لایەن لە دوبەی کۆبوونەوە بۆ دەرکردنى بڕیارێک لەسەر یەکەم ‘هەڵسەنگاندنێکی جیهانی’ لە جیهاندا بۆ پتەوکردنی کارەکانی کەشوهەوا پێش کۆتایی ئەم دەیەیە – بە ئامانجێکی سەرتاسەری بۆ هێشتنەوەی سنووری پلەی گەرمی جیهانی لە 1.5 پلەی سیلیزی.
سیمۆن ستێل، سکرتێری جێبەجێکاری گۆڕانی کەشوهەوای نەتەوە یەکگرتووەکان لە وتارەکەی کۆتاییدا گوتی: “لەکاتێکدا ئێمە لاپەڕەکەمان لەسەر سەردەمی سووتەمەنی دەرهینراو لەزەوى لە دوبەی دانەخستووە، ئەم دەرئەنجامە سەرەتای کۆتاییە”. “ئێستا هەموو حکوومەتەکان و بازرگانەکان پێویستیان بە گۆڕینی ئەم بەڵێنانەیە بۆ دەرئەنجامی ئابووری ڕاستەقینە، بەبێ دواکەوتن.”
کۆکردنەوەی پشکی جیهانی بە دەرئەنجامی ناوەندی COP28 دادەنرێت – چونکە هەموو توخمێکی تێدایە کە لە ژێر دانوستاندا بووە و ئێستا دەتوانرێت لەلایەن وڵاتانەوە بەکاربهێنرێت بۆ پەرەپێدانی پلانی کارکردنی کەشوهەوای بەهێزتر کە بڕیارە تا ساڵی ٢٠٢٥ ئەنجام بدرێت.
کۆکردنەوەی کۆگاکە دان بەو زانستەدا دەنێت کە ئاماژە بەوە دەکات کە دەرهاویشتەکان لە جیهان پێویستە تا ساڵی ٢٠٣٠ بە ڕێژەی ٤٣٪ کەم بکرێتەوە، بە بەراورد بە ئاستی ساڵی ٢٠١٩، بۆ سنووردارکردنی گەرمبوونی جیهان بۆ ١.٥ پلەی سیلیزی. بەڵام ئاماژە بەوە دەکات کە لایەنەکان لە ڕێڕەو دەرچوون کاتێک باس لە گەیشتن بە ئامانجەکانیان لە ڕێککەوتنی پاریس دەکرێت.
کۆکردنەوەی پشکەکان داوا لە لایەنەکان دەکات کە هەنگاو بنێن بۆ بەدەستهێنانی سێ هێندەکردنی توانای وزەی نوێبووەوە و دوو هێندەکردنی باشترکردنی کارایی وزە تا ساڵی ٢٠٣٠. هەروەها لیستەکە خێراکردنی هەوڵەکان بەرەو دابەزاندنی وزەی خەڵوزی بێوەستان لەخۆدەگرێت، قۆناغ بە قۆناغ لەناوبردنی بەردبووی ناکارامە یارمەتییەکانی سووتەمەنی، و ڕێوشوێنی دیکە کە گواستنەوەکە لە سووتەمەنی بەردینی لە سیستەمی وزەدا دوور دەخاتەوە، بە شێوەیەکی ڕێکوپێک و دادپەروەرانە، لەگەڵ وڵاتانی پێشکەوتوو کە بەردەوامن لە پێشەنگایەتیکردن.
لە کورتخایەندا، لایەنەکان هاندەدرێن کە ئامانجی گەورە مەبەستی کەمکردنەوەی دەردانی گازی ژەهراوی لەسەر ئاستی ئابووری بێتە پێشەوە، کە هەموو گازە گەرمخانەییەکان، کەرت و پۆلەکان دەگرێتەوە و هاوتەریب بن لەگەڵ سنووری 1.5 پلەی سیلیزی لە خولی داهاتووی پلانەکانی کارکردنی کەشوهەوادا تا ساڵی ٢٠٢٥.
کۆنفرانسی دوو هەفتەیی بە لوتکەی جیهانی کرداری کەشوهەوا دەستی پێکرد کە ١٥٤ سەرۆکی وڵات و حکوومەتی کۆکردەوە. لایەنەکان گەیشتنە ڕێککەوتنێکی مێژوویی لەسەر کارپێکردنی سندووقی زەرەر و زیانەکان و ڕێکخستنەکانی بودجە – یەکەمجار بوو بڕیارێکی جەوهەری لە یەکەم ڕۆژی کۆنفرانسەکەدا پەسەندکرا. پابەندبوونەکان بە سندووقەکە لە چەند ساتێکدا دوای بڕیارەکە دەستیپێکرد، کە تا ئێستا کۆی گشتی زیاتر لە ٧٠٠ ملیۆن دۆلار بووە.
پێشکەوتنی زیاتر لە کارنامەی زەرەر و زیانەکاندا هەبوو لەگەڵ ڕێککەوتنێک کە نووسینگەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کەمکردنەوەی مەترسی کارەسات و نووسینگەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ خزمەتگوزارییەکانی پڕۆژە میوانداری سکرتاریەتی تۆڕی سانتیاگۆ بۆ زیانەکان دەکەن. ئەم پلاتفۆڕمە دەبێتە هۆی یارمەتی تەکنیکی بۆ وڵاتانی تازەپێگەیشتوو کە بە تایبەتی بەرەوڕووی کاریگەرییە نەرێنییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا دەبنەوە.
لایەنەکان لەسەر ئامانجەکانی جیهانی گونجاندن (GGA) و چوارچێوەکەی ڕێککەوتن، کە دیاری دەکەن کە جیهان پێویستە بگاتە کوێ بۆ ئەوەی خۆڕاگر بێت بەرانبەر بە کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا و هەڵسەنگاندنی هەوڵەکانی وڵاتان. چوارچێوەی GGA ڕەنگدانەوەی کۆدەنگییەکی جیهانییە لەسەر ئامانجەکانی گونجاندن و پێویستی پشتگیری دارایی، تەکنەلۆژیا و بنیاتنانی توانا بۆ گەیشتن بەو ئامانجانە.
دارایی کەشوهەوا لە کۆنفرانسەکەدا جێگەی سەرنج بوو، ستێل چەندین جار بە “کاراکردنی گەورەی کرداری کەشوهەوا” ناوی برد.
سندووقی کەشوهەوای سەوز (GCF) پەرەسەندنێکی وەرگرت بۆ دووەم پڕکردنەوەی خۆی لەگەڵ شەش وڵات کە بەڵێنی دارایی نوێیان دا لە COP28 لەگەڵ کۆی بەڵێنەکان ئێستا 12.8 ملیار دۆلاری پێوانەیی لە 31 وڵاتەوە تۆمارکراوە، لەگەڵ بەشداریکردنی زیاتر چاوەڕوان دەکرێت.
هەشت حکوومەتی بەخشەر پابەندبوونی نوێیان بە سندووقی وڵاتانی کەمگەشەسەندوو و سندووقی تایبەتی گۆڕانی کەشوهەوا ڕاگەیاند، کە کۆی گشتی زیاتر لە 174 ملیۆن دۆلارە تا ئێستا، لە کاتێکدا بەڵێنی نوێ کە تا ئێستا کۆی گشتی نزیکەی 188 ملیۆن دۆلار بووە، بە سندووقی گونجاندن لە COP28 دراوە.
بەڵام وەک لە کۆی گشتیدا ئاماژەی پێکراوە، ئەم بەڵێنە داراییانە زۆر کەمترن لەو تریلیۆنانەی کە لە کۆتاییدا پێویستن بۆ پشتگیریکردنی وڵاتانی تازەپێگەیشتوو بە گواستنەوەی وزەی پاک، جێبەجێکردنی پلانە نیشتمانییەکانیان بۆ کەشوهەوا و هەوڵەکانی گونجاندن.
بۆ ئەوەی ئەم جۆرە بودجەیە پێشکەش بکرێت، کۆکردنەوەی پشکی جیهانی جەخت لەسەر گرنگی چاکسازی لە بیناسازی دارایی فرەلایەنە دەکاتەوە، هەروەها خێراکردنی دامەزراندنی بەردەوامی سەرچاوەی دارایی نوێ و داهێنەرانە.
لە COP2دا، گفتوگۆکان بەردەوام بوون لەسەر دانانی ‘ئامانجێکی نوێی ژمارەیی بەکۆمەڵ لەسەر دارایی کەشوهەوا’ لە ساڵی ٢٠٢٤، بە لەبەرچاوگرتنی پێداویستی و ئەولەویەتەکانی وڵاتانی تازەپێگەیشتوو. ئامانجە نوێیەکە کە لە هێڵی بنەڕەتی 100 ملیار دۆلاری ئەمریکی لە ساڵێکدا دەستپێدەکات، دەبێتە بلۆکەیەکی بنیاتنانەوە بۆ دیزاینکردن و جێبەجێکردنی پلانە نیشتمانییەکانی کەشوهەوا کە پێویستە تا ساڵی ٢٠٢٥ جێبەجێ بکرێن.
بە چاوخشاندن بە گواستنەوەکان بۆ ئابووری و کۆمەڵگا بێکاربۆنییەکان کە لە پێشە، ڕێککەوتن هەبوو لەسەر ئەوەی کە بەرنامەی کاری کەمکردنەوە کە ساڵی ڕابردوو لە COP27 دەستیپێکرد، تا ساڵی ٢٠٣٠ بەردەوام دەبێت، لەگەڵ لانیکەم دوو گفتوگۆی جیهانی کە ساڵانە ئەنجام دەدرێن.
سەرکردەکانی جیهان لە COP28 کۆمەڵگەی مەدەنی، بازرگانی، گەلانی ڕەسەن، گەنجان، خێرخوازی، و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان بەشدارییان کرد بە ڕۆحی ئیرادەی هاوبەش بۆ داخستنی بۆشاییەکان بۆ ساڵی ٢٠٣٠. نزیکەی 85.000 بەشداربوو بەشدارییان لە COP28 کرد بۆ هاوبەشکردنی بیرۆکە، چارەسەرەکان، و بنیاتنانی هاوبەشی و هاوپەیمانییەکان.
هەروەها ئەو بڕیارانەی دراون، جەخت لەسەر گرینگی بەهێزکردنی هەموو لایەنە پەیوەندیدارەکان دەکەنەوە بۆ بەشداریکردن لە کرداری کەشوهەوا؛ بە تایبەتی لە ڕێگەی پلانی کارکردن بۆ بەهێزکردنی کەشوهەوا و پلانی کارکردنی جێندەری.
هاوتەریب لەگەڵ دانوستانە فەرمییەکان، فەزای کرداری کەشوهەوای جیهانی لە COP28 سەکۆیەکی بۆ حکوومەتەکان، کۆمپانیاکان و کۆمەڵگەی مەدەنی فەراهەمکرد بۆ هاوکاریکردن و پیشاندانی چارەسەرە ڕاستەقینەکانیان بۆ کەشوهەوای جیهانی.
پاڵەوانانی ئاستی باڵا، لە چوارچێوەی هاوبەشی مەراکش بۆ کرداری کەشوهەوای جیهانی، نەخشەڕێگای تایبەت بە جێبەجێکردنی چارەسەرەکانی کەشوهەوای ساڵی ٢٠٣٠یان دەستپێکرد. ئەمانە کۆمەڵێک چارەسەرن، لەگەڵ تێڕوانینەکانی کۆمەڵێکی بەرفرەوان لە خاوەن بەرژەوەندییەکان جگە لە لایەنەکان سەبارەت بە ڕێوشوێنی کاریگەر کە پێویستە فرەوان بکرێن و دووبارە بکرێنەوە بۆ نیوەکردنی دەرهاویشتە جیهانییەکان، هەروەها چارەسەرکردنی بۆشاییەکانی خۆگونجاندن و زیادکردنی توانای خۆڕاگری تا ساڵی ٢٠٣٠.
هەروەها لە کۆنفرانسەکەدا چەندین ڕاگەیاندن کرا بۆ پتەوکردنی خۆڕاگری سیستەمەکانی خۆراک و تەندروستی گشتی، هەروەها کەمکردنەوەی دەرهاویشتەکانی پەیوەست بە کشتوکاڵ و گازی میسان.
دانوستانەکان لەسەر ‘چوارچێوەی پتەوی شەفافیەت’ لە COP28 زەمینەی ڕێگای سەردەمێکی نوێی جێبەجێکردنی ڕێککەوتنی پاریسیان ئاسان کرد.
ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ گۆڕانی کەشوهەوا کار بۆ پەرەپێدانی ئامرازەکانی ڕاگەیاندنی شەفافیەت و پێداچوونەوە دەکات بۆ بەکارهێنانی لەلایەن لایەنەکانەوە، کە لە COP28 نمایشکران و تاقیکرانەوە. پێویستە تا مانگی حوزەیرانی ٢٠٢٤ وەشانی کۆتایی ئامرازەکانی ڕاپۆرتکردن بخرێتە بەردەستی لایەنەکان.
هەروەها COP28 لایەنەکان ڕێککەوتن لەسەر میوانداری COP29 لە 11-22ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤ لە لایەن ئازەربایجان و میوانداری COP30 لە 10-21ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٥ لەلایەن بەڕازیلەوە.
دوو ساڵی داهاتوو یەکلاکەرەوە دەبن. لە COP29، حکوومەتەکان دەبێت ئامانجێکی نوێی پارەدانی کەشوهەوا دابنێن، کە ڕەنگدانەوەی قەبارە و بەپەلەیی چاڵنگی کەشوهەوا بێت. هەروەها لە COP30، دەبێت بە ئامادەکارییەوە بێنەوە لەگەڵ بەشدارییە نوێیە دیاریکراوەکانی نیشتمانی کە بە تەواوی ئابووری بن، هەموو گازە گەرمخانەییەکان بگرێتەوە و بە تەواوی لەگەڵ سنووری پلەی گەرمی 1.5 پلەی سیلیزیدا هاوتەریب بن.
ستێل دەڵێت: “دەبێت بەردەوام بین لە کارکردن بۆ کاراکردنی ڕێککەوتنی پاریس بە تەواوی”. ئاماژەی بەوەشکردووە، “لە سەرەتای ساڵی ٢٠٢٥دا وڵاتان دەبێت پشکدارییە نوێیەکانی دیاریکراوی نیشتمانی پێشکەش بکەن. هەموو پابەندبوونێک – لەسەر پارەدان، خۆگونجاندن و کەمکردنەوە – دەبێت ئێمە رێککەوتووبین لەگەڵ جیهانێکی 1.5 پلەدا.”
ستیل زیادی کرد: پەیامی کۆتایی من بۆ خەڵکی ئاساییە لە هەموو شوێنێک دەنگیان بەرز بکەنەوە بۆ گۆڕانکاری. ئاماژەی بەوەشکردووە، “هەر یەکێک لە ئێوە جیاوازییەکی ڕاستەقینە درووست دەکەن. لە ساڵانی داهاتووی یەکلاکەرەوەدا دەنگ و ئیرادەتان لە هەموو کاتێک گرنگتر دەبێت. داواتان لێدەکەم هەرگیز پاشگەز نەبنەوە. ئێمە هێشتا لەم پێشبڕکێیەداین. لە هەر هەنگاوێکی ڕێگاکەدا لەگەڵتان دەبین”.
“جیهان پێویستی بە دۆزینەوەی ڕێگەیەکی نوێ هەبوو. بە شوێنکەوتنی ئەستێرەی باکوورمان، ئەو ڕێگایەمان دۆزیەوە”، سەرۆکی COP28، د. سوڵتان ئەلجابر لە میانی وتارەکەی کۆتاییدا گوتی.
ئاماژەی بەوەش کرد، “کاری زۆرمان کردووە بۆ دەستەبەرکردنی داهاتوویەکی باشتر بۆ گەلەکەمان و هەسارەکەمان. پێویستە شانازی بە دەستکەوتە مێژووییەکەمانەوە بکەین”.
