ئاشکرایە ژێرخانی یاسایی عێراق ئاڵۆز و جەنجاڵە بە سەدان قانوونی کۆن و بڕیاری دادگای شۆڕشی هەڵوەشاوەی بەعس و لە هەمان کات لەپاڵ بوونی دەقەکانی دەستوور و هەروەها دەرچوونی سەدان قانوونی تر لەلایەن ئەنجوومەنی نوێنەرانەوە، ئەم گێژاوە لە ژیانی یاسایی و دەستووریی بەریەککەوتن و تێگەیشتنی جیاوازی بۆ دەسەڵات و پسپۆڕی دادگاکان دروستکردووە، بە تایبەتی لە نێوان دادگای تەمیز و فیدڕاڵی، جگە لەمانەش بەرژەوەندی کەسی و سیاسیش تێکەڵاوی ئەم ململانێیە بوون.
دادگای فیدڕاڵی دادگایەکی باڵای دەستوورییە و کارەکانی سنوردران و پەیوەستن بە ڕژێمی دەستووریی وڵاتەوە، ئەوەی کار و دەسەڵاتی دادگای فیدڕاڵی ئاڵۆزتر کردووە نەبوونی قانوونی دادگای فیدڕاڵییە بەگوێرەی دەستوور، هەتاوەکوو لە ڕێگای ئەو قانوونەوە وردەکاری ئیش و کاری دادگا و پسپۆڕی و دەسەڵاتەکانی دیاری بکرێت. دادگای فیدڕاڵی بە ناچاری لە ڕێگای پەیڕەوی ناوخۆ و یاسای دادبینیی مەدەنییەوە هەوڵیداوە بوونی ئەو بۆشاییە یاساییە کە ڕووبەڕووی بووەتەوە پڕ بکاتەوە، بەڵام دادگای تەمیز تاڕادەیەکی زۆر کارەکانی ڕووناک و دیاریکراون، هەروەها پێشینە و مێژووییەکی کۆنی کاری خۆیان هەیە و خەرمانێکی گەورەیان لە کار و بڕیاری تەمیزی هەیە.
ماوەیەکە لە نێوان هەردوو دادگاکەدا کێشەی دەسەڵات و پسپۆڕی دروستبووە. ئەنجوومەنی دادوەری دەیەوێت هەژموونی خۆی بەسەر بڕیارەکانی دادگاوە بسەپێنێت. لەو ڕوانگەیەی کە دادگای فیدڕاڵی بەشێکە لە دەسەڵاتی ئەنجوومەنی دادوەری و لەلایەن ئەوانەوە ناوی سەرۆک و ئەندامانی دادگاکە پێشنیازکراون. لە ڕاستیدا دادگای فیدڕاڵی قەوارەیەکی دادوەری سەربەخۆیە و ئەم سەربەخۆییە پێویستە بە قانوون ڕێکبخرێت و دادگای فیدڕاڵی سەربەخۆیی خۆی لە ئەنجوومەنی دادوەری وەربگرێت.
دادگای فیدڕاڵی و لێکدانەوەی دەستووریی
سەرنجێکی یاسایی لەسەر دادگای فیدڕاڵی گەڵاڵە بووە، دادگا سنوری دەسەڵات و پسپۆڕییەکانی فرەوان کردووە و تەنانەت لە زۆر بابەتەدا شوێنگرەوەی دادگاکانی ترە، زۆر داوا دادبینیکراون کە لە ڕاستیدا لە پسپۆڕی دادگاکانی کارگێڕی و تەمیز و تەنانەت دادگا ئاساییەکان بوون. ئەمەش نیگەرانی داودەزگایی لێ دروستبووە، هەروەها بابەتی ڕاڤەکردنی دەقەکانی دەستوور (تەفسیری دەستوور). ئەمەش ئاڵۆزی گەورە و دابەشکاری سیاسی گەورەی لێکەوتووەتەوە.
دوو تێز بۆ لێکدانەوە و شیکردنەوەی مادەی دەستووریی هەیە، تێزی ڕوانینی بەرتەسک (ضيق النطاق) و تێزی دووەم ڕوانینی پانوپۆڕ (واسع النطاق) بەجۆرێک دادگا پەیڕەوی تێزی پانوپۆڕی کردووە و تەنانەت هەندێک لەو لێکدانەوە و شیکردنەوانە مانایەکی تازەی بۆ دەقەکانی دروستکردووە، هەروەکوو هەمواری دەستووری ڕێڕەوی گرتووە.
ململانێی دادگای تەمیز و فیدڕاڵی لە مەسەلەی تانەی قانوونی هەڵبژاردن بەریەککەوتنێکی تازەی بەخۆیەوە بینی. چیرۆکی بەریەککەوتنی دادگای فیدڕاڵی و تەمیز دەگەڕێتەوە بۆ قانوونی هەڵبژاردنی کوردستان. دادگای تەمیز پشتی بە قانوونی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەران و پارێزگاکان بەستووە، بەگوێرەی قانوونەکە کۆمسیۆن چەندین ڕێسا بۆ ڕێکخستنی هەڵبژاردن دەردەکات و ئەو ڕێسایانە شایەنی تانەلێدانن لەبەردەم کۆمسیۆندا، پاشان ئەگەر کۆمسیۆن تانەکەی ڕەتکردەوە، ئەو وەختە بۆ جاری دووەم و کۆتایی شایەنی تانەلێدانە لەبەردەم لیژنەی دادوەری هەڵبژاردن لە دادگای تەمیز و بڕیاری ئەوان کۆتایی و بنەبڕە. ئەم نەخشەڕێگایە بۆ تانەدان لە ڕێساکانی کۆمسیۆن لەناو قانوونی هەڵبژاردندا چەسپاوە، بەڵام بەهۆی سکاڵایەکی سەرۆکی حکوومەت لەسەر ڕێسای تۆمارکردنی کاندیدەکان لەبەردەم دادگای فیدڕاڵی بەو تۆمەتەی کە کۆمسیۆن لەو ڕێسایەدا پێشێلی دەستوور و جەوهەری بڕیاری پێشووی دادگای کردووە، کورسی (کۆتا)ی بۆ پێکهاتەکان دیاری نەکردووە، لەگەڵ چەند باسێکی تر، هاوشان لەم داوایە، یوسف یەعقووبی سەرۆکی پارتی بەیتی نەهرەینی مەسیحی ئەویش هەڵسا بە تانەدان لە ڕێساکەی کۆمسیۆن، بەڵام لەجیاتی دادگای فیدڕاڵی، لەبەردەم دادگای تەمیز سکاڵای کرد. بەگوێرەی نەخشەڕێگای قانوونی هەڵبژادن بۆ تانەلێدان.
ئەو ڕۆژەی کە بڕیار بوو حوکم دەربچێت، هەردوو دادگا بۆ دەرکردنی بڕیار لە دادبینیدا بوون، دادگای تەمیز بە ماوەیەکی کەمتر لە دادگای فیدڕاڵی بڕیاری دەرکرد و پێنج کورسی کۆتای گێڕایەوە. ئەمەش بارێکی ناهەمواری بۆ دادگای فیدڕاڵی دروستکرد، یان دەبوو بڕیارێکی پێچەوانەی تەمیز بدات یان دەبوو تەسلیم ببێت و داواکە ڕەتبکاتەوە و بڕیارەکەی تەمیز بچەسپێنێت، دادگای فیدڕاڵی ئەوەی دووەمیانی کرد. پێشووتریش لەسەر هەمان بابەت دادگای فیدڕاڵی بەیانێکی بڵاوکردەوە وەکوو وەڵامێک بۆ دادگای تەمیز، دەڵێن دادگای فیدڕاڵی بەگوێرەی دەستوور مافی دادبینی یاساکان و ڕێساکانی هەیە ئەگەر دژی دەستوور بوون، بۆیە بینینی داوای سەرۆک وەزیران پسپۆڕی ئێمەیە.
خانەنشینبوونی دادوەران
خولی دووەمی ناکۆکی، مەسەلەی خانەنشینبوونی دادوەرانە، بەگوێرەی قانوونی خانەنشینی یەکگرتووی هەموارکراو، بۆ ئەوەی دادوەر خانەنشین بێت، چەند حاڵەتێک هەیە، دادوەر تەمەنی یاسایی خۆی تەواوبکات، یان کۆچی دوایی بکات، یان خزمەتی دادوەری یان داواکاری گشتی، سی ساڵی هەبێت. ئەوە وەختە دەتوانن خانەنشین ببن. کاتی خۆی یەکێک لە دادوەرەکانی دادگای فیدڕاڵی لەبەردەم دادگای فیدڕاڵیدا، داوای یاسایی تۆمارکردووە، دادگای فیدڕاڵییش بڕیاری دەرکرد و دەڵێت: مەبەست لە خزمەتی سی ساڵ تەنیا خزمەتی دادوەری ناگرێتەوە، بەڵکو کۆی خزمەتی دەوڵەت دەگرێتەوە، خزمەتی پارێزەرایەتی، یاریدەری داد، یان هەر خزمەتێکی تر لە داودەزگاکانی دەوڵەت. دادوەرێک لە شرگات داوای خانەنشینی کردووە بەو پێیەی کۆی خزمەتەکەی بەگوێرەی بڕیاری دادگای فیدڕاڵی سی ساڵە، بەڵام ئەنجوومەنی دادوەری داواکەی ڕەتکردووەتەوە، دادوەرەکەش تەمیزی کردووەتەوە، دادگای تەمیز جارێکی تر داواکەی ڕەتکردەوە. بڕیاری دادگای فیدطاڵی بە مردوو هەژمار کرد و دەڵێت هیچ ئەنجامێکی نییە. هەر وەکوو ئەوەی نەبووبێت، چونکە ئەوە پسپۆڕی دادگای فیدڕاڵی نییە قانوون هەموار بکات، بەڵکو هەموارکردن پێویستی بە پەرلەمانە و ئەمەش کاری دادگای فیدڕاڵی نییە و نابێت دادگا کاری دەسەڵاتی یاسادانان بکات. بریارەکەش هەر وەکوو نەبوو وایە و هیچ لێکەوتەیەکی یاسایی دروست ناکات و جێبەجێ نابێت.
هەڵوەشاندنەوەی قانوون
قانوونی هەڵبژاردنی کوردستان و قانوونی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان بەپێی ئەم بڕیارەی دادگای فیدڕاڵی بێت کەواتە دەسەڵاتی پەرلەمانە و لەسەر ئەو بنەمایەش قانوونی نەوت و گازی هەرێم هەڵنەوەشاونەتەوە و بەرکارن. هەروەها بڕیاری دوورخستنەوەی حەلبووسیش دووبارە شایەنی ڕاوەستان و گەڕانەوەیە. پرسیارێکی گرنگ، لە نێوان دوو بڕیاری جیاوازی دوو دادگادا، کار بە کامیان دەکرێت؟ لە طاستیدا ئەمەیان هیچ بەندێکی دەستووریی یان یاسایی ڕوون و ئاشکرا نییە وەڵامی ئەو پرسیارە بداتەوە، بەڵام طەوایەتی ئەو قانوونانەی کە لەسەرەوە باسمکرد گەڕاونەتەوە، دەرگای کێشەیەکی تر بە کراوەیی کراوەتەوە.
