لە كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەهەمدا لە ئەدەبیاتی سیاسی بەریتانیا و دواتر لە دوای یەكەمین شەڕی جیهانیدا، دەستەواژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە لایەن ئەمریكاوە بەكارهێنرا.
بەكارهێنانی دەستەواژەی “ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست” لە خودی خۆیدا بەشێكە لە دید و چەمكی “سەنتەڕاڵیزمی ئەوروپی”، كە ڕەنگدانەوەی بۆچوونی سەروەری و هەژموونی شارستانی ئەوروپایە بەسەر سەرجەم شارستانییەكانی جیهان و ڕەنگدانەوەی دیدێكی جوگرافی كۆلۆنیالیستە، كە پێی وایە ئەوروپا ناوەند و سەنتەری جوگرافی و كەلتووریی جیهانە و ناوچەكانی دیكەی جیهان لەسەر بنەمای دووری و نزیكی لەو سەنتەرەوە دەبێت ناویان بۆ دابنرێت.
ئەم ناوە تا ئێستا وەك میراتێكی كۆلۆنیالیستی بۆ گەلانی ئەم ناوچەیە ماوەتەوە، بەبێ ئەوەی گەلانی ناوچەكە ئەو ناوەیان بۆ ناوچەی خۆیان هەڵبژاردبێت.
دەوڵەتە كۆلۆنیالیستەكان نەك تەنیا ناویان بۆ ناوچەكە دانا، بەڵكوو دوای ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، ڕاستەوخۆ دەوڵەت و شوناسی ئەو دەوڵەتە و سیستمی حوكمڕانی تێیدا بەبێ ئیرادەی گەلانی ئەو ناوچەیە و تەنیا لە ڕوانگەی پاراستنی بەرژەوەندییەكانیان و بەردەوامبوونی دەسەڵاتی كۆلۆنیالیستییان، دەستنیشان كرد و بەردەوام دەستێوەردانی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆیان لەم ناوچەیەدا کرد، بەمەبەستی پاراستنی هەژموون سیاسی و بەرژەوەندییەكانی تایبەت بە نەوت و سەرچاوەكانی وزە و دەستبەسەرداگرتنی ڕێڕەوی كەناڵە ئاوی و دەریاییەكان.
لە ئاكامی دابەشكردنی ناوچەكە و بەزۆرەملێ دەوڵەت دروستكردن و سنوور دەستنیشانكردن لەلایەن كۆلۆنیالیست و داگیركەرانی ناوچەكە بەپێی سایكس- پیكۆ، بەرهەمی مێژوویی ئەم بابەتە، كە تا ئێستا بەردەوامە و گەلانی ناوچەكە بەدەستیەوە دەناڵێنن، بریتییە لە قەیرانی دەوڵەت.
هاوكات لەگەڵ قەیرانی دەوڵەت، كە بنەمای سەرەكی ناسەقامگیری سیاسییە لە ناوچەكەدا، گرفتە كەڵەكەبووەكان چەندین بواری دیكەیان گرتەوە و بە چەندین شێوازی دی كارتێكەری خۆیان لەچوارچێوەی یاساكانی ناكۆكی و ململانێ لەسەر ڕەوشی گشتی ناوچەكە جێهێشتووە، کە لەم بوارانەی خوارەوەدا دەردەكەون:
ــ بەردەوامبوونی شەڕ و ناكۆكی و ململانێی سیاسی، بەجۆرێك ئەم ناوچەیە بە چاوگی سەرەكی بارگرژی دادەندرێت. جگە لە ململانێی فەلەستین و ئیسرائیل، كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە سەردەمی فرەجەمسەری و تاكجەمسەریدا شكستی لە چارەسەركردنی هێنا، شەڕی ناوخۆیی لە لوبنان و سووریا و یەمەن و دیاردەی میلشیای سەربازی و دروستبوونی گرووپی جۆراجۆری تیرۆریستی و شەڕی بەوەكالەت و پەیدابوونی هەردوو جەمسەری هەرێمایەتی ئێران و توركیا، ڕەوشی ناوچەكەی ئاڵۆزتر كرد.
ــ گەشەپێدانی ئاڕاستەی تایفەگەری و مەزهەبی بەتایبەتی نێوان شیعە و سووننە و درووستبوونی میلشیای سەربازی لەسەر ئەم بنەمایە و بەكارهێنانی شوناسی تایفەگەری و سەپاندنی هەژموونی نەتەوەی سەردەست و تایفەی باڵادەست لەلایەن حوكمڕانەكانەوە لەپێناوی چەسپاندنی دەسەڵاتی ڕەها.
ــ بەردەوامبوونی سیستمی سیاسی دیكتاتۆری و پێشێلكردنی دیموكراسی و زەوتكردنی مافی مرۆڤ و پێشێلكردنی سەرجەم ئازادییە تاكەكەسییەكان و مافی ژنان و ماوەنەدان بە بوونی ئۆپۆزسیۆن و زەوتكردنی مافی كەمین نەتەوە و پێكهاتە كۆمەڵایەتییەكان.
ــ دەستتێوەردانی دەرەكی بەهۆی ململانێی ناوەندە سەرمایەدارییە نێودەوڵەتییەكان و كاركردن بۆ كۆنتڕۆڵكردنی سەرچاوەكانی وزە. ئەم بابەتە هەندێک جار بەشێوەی دەستتێوەردانی ڕاستەوخۆی سەربازی بووە، وەك لەشكركێشی ئەمریكا و ڕووسیا لە ناوچەكەدا، جگە لە پاڵپشتیكردنی ڕژێمە دیكتاتۆری و میلیشیا سەربازییەكان و ئاڕاستەی شەڕ بەوەكالەت.
ــ شكستی پڕۆسەكانی گەشەپێدان بەهۆی وابەستەیی سیاسەتی ئابووری و دیاردەی گەندەڵی و بەردەوامی ئابووری بەرخۆر، كە سەرجەم ئەم هۆكارانە بوونەتە هۆی زیادبوونی هەژاری و بێكاری و فراوانبوونی دیاردەی پەراوێزخستنی ئابووری و كۆمەڵایەتی.
ئەگەر بەشێوەیەكی گشتگیر بڕوانینە سەرجەم ئەم دیاردە و گرفتانە لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەو ڕاستییەمان بۆ دەردەكەوێت، كە قەیرانێكی سەرانسەری ئاڵۆز و هەمەلایەن و گشتگیر دووچاری ئەم ناوچەیە بووەتەوە.
ئەم ناوچەیە دوورگەیەكی دابڕاو لە جیهانی ئەمڕۆ نییە و پەرەسەندنی ڕەوشی نێودەوڵەتی و گۆڕانی تەرازوو، و ڕیزبەندی هێز و پەرەسەندنەكانی سیاسەتی نێودەوڵەتی، ڕاستەوخۆ كارتێكەری لەسەر ئەم ناوچەیە هەیە و ئەمەش وایكردووە ناوەندی خاوەن هێز لە ئاستی نێودەوڵەتیدا لە ڕوانگەی بەرژەوەندییەكانیانەوە لە ماوەی ساڵانی ڕابردوودا چەندین پڕۆژەی دەرەكی بخەنەڕوو، لەوانە:
1ـ ئاژاوەی داهێنەرانە (Creative Chaos)
ئەم بابەتە لەلایەن كوندالیزا ڕایس ڕاوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی و وەزیری دەرەوی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە سەردەمی بوش خرایەڕوو، بەبیانووی بڵاوكردنەوەی دیموكراسی و هەڵوەشاندنەوەی سیستمە كۆنەكان و بنیاتنانی سیستمی نوێ، كە گوایە ئازادی دابین بكات، بەڵام بەهۆی ئەم سیاسەتەوە، كە ئەمریكا پەیڕەوی كرد، قەیرانی دەوڵەت قووڵتر بووەوە. لە جیاتی بنیاتنانەوەی دەوڵەت بەشێوازی نوێ، قەیران و گرفتەكان زیاتر بوون، جگە لە بڵاوبوونەوەی دیاردەی میلیشیا و گرووپی تیرۆریستی و زیادبوونی دەستتێوەردانی دەرەكی هەمەلایەن.
2ـ ڕێكکەوتنەكانی ئەبراهام (Abraham Accords)
ئەمەش پەیوەندیی بە ئاساییكردنەوەی پەیوەندیی نێوان ئیسرائیل و بەشێك لە دەوڵەتە عەرەبییەكانەوە هەیە، لەوانە ئیمارات و بەحرەین و مەغریب و سوودان، كە لەسەردەمی ترامپدا بانگەشە بۆ فراوانكردنی دەكرێت. ئەم ئاڕاستەیەش ئەگەری هاوكاری ئابووری و تەكنەلۆجی نێوان لایەنەكانی و كەمكردنەوەی گۆشەگیری ئیسرائیل لە ناوچەكە و گۆشەگیركردنی ئێرانی لێ چاوەڕوان دەكرێت، بەڵام نەبووە هۆكارێكی گرنگ بۆ چارەسەركردنی كێشەی فەلەستین و بەشێك لە ڕای گشتی عەرەب بەئاساییكردنەوەی پەیوەندی لەگەڵ ئیسرائیل بێبەرانبەر دایدەنێت، بەبێ ئەوەی ئاشتییەكی ڕاستەقینەی ڕەوا لە نێوان عەرەب و ئیسرائیل دروست بكات، جگە لەوەی ئەم پڕۆژەیە شوناسێكی ئایینی بە كێشەكانی ناوچەكە دەبەخشێت و دەیباتە خانەی پێكدادانی شارستانییەكان و عەقڵیەتی گرووپەكانی ئیسلامی سیاسی لە ناوچەكەدا.
3ـ پڕۆژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ
ئەم پڕۆژەیە هەندێک جار بە پڕۆژەی ناوەڕاستی گەورە دەخرایەڕوو، لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە سەرەتاكانی سەدەی بیست و یەكەم بەمەبەستی دانانی چوارچێوەی گۆڕانكاری سیاسی و ئابووری و كەلتووری لەو ناوچەیەدا باسی لێكرا و تەنانەت دەتوانین بڵێین ئاڕاستەی (ئاژاوەی داهێنەرانە) و ڕێكکەوتنەكانی ئەبراهام بەشێكن لەو پڕۆژەیە.
هەرچەندە تا ئێستا باس لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ دەكرێت، بەڵام هەنگاوەكانی ئەم پڕۆژەیە ناكۆكی و پێكدادانی سەربازی و شەڕی لە ناوچەكەدا زیاتر كردووە و نەبووەتە هۆی ئەنجامدانی گەشەپێدانی هاوبەشی سەرجەم گەلانی ناوچەكە و لەچوارچێوەی پاراستنی بەرژەوەندیی ناوەندە ئیمپریالیست و سەرمایەدارەكانە.
بەبۆچوونی ئێمە ئەو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەی بەرهەمی سایكس- پیكۆ و پەرەسەندنەكانی زیاتر لە سەد ساڵ لەمەوپێش بووە، توانای ژیانەوەی بەهەمان ڕیتمی پێشتر نییە و هۆكاری سەرەكی شكستی ئەو پڕۆژانەی بەمەبەستی چاكسازی باس دەكرێن، بریتییە لەوەی كە دانەری پڕۆژەكان، ئەو هێزە دەرەكییانەی سیستمی سیاسی نێودەوڵەتیین، كە لە دیدی پاراستنی بەرژەوەندی جیۆسیاسی خۆیانەوە پڕۆژە بۆ ئەم ناوچەیە دادەڕێژن.
قەیرانی سەرەكی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست قەیرانی نەبوونی پڕۆژەی نیشتمانی تایبەتە بە هەر دەوڵەتێكی ناوچەكە، كە پشت بە ئیرادەی خۆی ببەستێت و لەچوارچێوەی كاری هاوبەش بۆ ئاسایش و گەشەپێدانی هاوبەش، بتوانن هەماهەنگی و پڕۆژەی هاوبەش بۆ ڕۆژهەڵاتێكی دیكە ئەنجامبدەن بەجۆرێك كە ڕێز لە ئیرادەی سەربەخۆیی گەلانی ناوچەكە بگیرێت و ئازادیی گەلان و تاك و مافی مرۆڤ و مافی ژنان و عەدالەتی كۆمەڵایەتی دابین بكرێت و دەست لەسەر قەیران و گرفت و بابەتە سەرەكییەكان و شوناسی ململانێیەكان دابنرێت و كار بۆ چارەسەری دیموكراسی و عادیلانەی دۆزی گەلانی ناوچەكە بكرێت؛ لەوانەش دۆزی ڕەوای گەلی كوردستان، كە بەبێ داننان بە مافەكانی و ڕێزگرتن لە مافی بڕیاردانی چارەنووسی، دابینكردنی ئاشتی و ئاسایش لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا نایەتەدی.
