(١)
دیاردەی توندوتیژی دژ بە ژنان بە هۆی مێبوونەوە، دیاردەیەكی جیهانییە و بە شێوازی جۆراجۆر ئەنجامدەدرێت. هەرچەندە ئەم دیاردەیە هەر لە سەرەتای بوونیەوە جیهانی بووە، بەڵام بایەخدان پێی، بەتایبەتی لەلایەن بزووتنەوەی فێمینیستی لە كۆتاییەكانی سەدەی ڕابردووەوە دەستیپێكردووە، بە ڕژدی جەخت لەسەر پەیوەندی ڕاستەوخۆی مافەكانی ژنان بە بابەتەكانی مافی مرۆڤەوە كرایەوە و بەم جۆرە توندوتیژی دژ بە ژنان بە پێشێلكردنێكی زەقی مافە سەرەكییەكانی دانرا.
لە كۆتاییەكانی سەدەی ڕابردوو تا ئێستا چەندین كۆڕی نێودەوڵەتی و توێژینەوە و لێكۆڵینەوە سەبارەت بە دیاردەی توندوتیژی دژ بە ژنان و منداڵان ئەنجامدراون، ئەمەش لەگەڵ بوونی فشاری ڕێكخراوەكانی داكۆكیكردن لە ماف و ئازادی ژنان، هۆكاری ئاڕاستەی داڕشتنی یاساكانی ڕووبەڕووبوونەوەی توندوتیژی دژ بە ژنان بوو.
لەژێر دروشمی (یەكسانی، گەشەپێدان، ئاشتی) نەتەوە یەكگرتووەكانی ساڵی 1975ی بە ساڵی نێودەوڵەتی ژنان دانا، تا ئێستاش نەتەوە یەكگرتووەكان چوار كۆنگرەی نێودەوڵەتی سەبارەت بە بابەتی دۆزی ژن ئەنجامداوە. كۆنگرەی مەكسیك لە ساڵی 1975، كۆنگرەی كۆپنهاگن لە ساڵی 1980، كۆنگرەی نیرۆبی لە ساڵی 1985 و كۆنگرەی بێجین لە ساڵی 1995، كە تیایدا بڕیار لە بەرنامەی كار و ڕاگەیاندنی بێجین درا و گرنگییەكی جیهانی هەیە.
پێناسەی توندوتیژی
كۆنگرەی نێودەوڵەتی مافی مرۆڤ، كە لە ساڵی 1993 لە ڤییەنا بەسترا، لە ڕاگەیاندن و بەرنامەی كاركردنیدا، بابەتی توندوتیژی و جیاكاریی دژ بە ژنانی بەیەكتر گرێدا. لە بەندی 38ی ڕاگەیاندنی ئەو كۆنگرەیە، كە لەژێر ناونیشانی یەكسانی لە ناوەندەكانی بڕیار و مافی مرۆیی ژنان هاتووە: دیاردەكانی توندوتیژی بریتین لە هەراسانکردنی سێكسی و ئیستغلالی سێكسی بە وابەستەیی بە جیاكاری بە هۆی ڕەگەز و دەمارگیری و توندوتیژی.
لەو بڕگەیەدا هاتووە: کۆنگرەی جیهانیی مافی مرۆڤ بە شێوەیەكی تایبەت جەخت لەسەر گرنگی كاركردن لە پێناوی نەهێشتنی توندوتیژی دژ بە ژنان دەكاتەوە لە بوارەكانی ژیانی گشتی و تایبەت و قەڵاچۆكردنی سەرجەم شێوازەكانی هەراسانکردن و ئیستغلالكردنی سێكسی و بازرگانی بە ژنان و نەهێشتنی جیاكاری لە سەر بنەمای ڕەگەز و لە بواری دادگادا و نەهێشتنی هەر بەركەوتنێك، كە بە هۆی پاراستنی مافی ژنان لە لایەك و لێكەوتە زیانبەخشەكانی هەندێک لەو كار و ڕەفتارانەی پەیوەندییان بە بەها كۆنەكان و ئەوانەی پەیوەندییان بە دابونەریت و توندڕەوی كەلتووری و توندوتیژی ئایینییەوە هەیە.
فەرهەنگی ڕاندۆم هاوس Random House Dictionary)) ئاماژە بەوە دەكات، چەمكی توندوتیژی سێ بابەتی سەرەكی دەگرێتەخۆ، كە ئەمانەن: توندی، ئازاردان، بەكارهێنانی هێزی ماددی، بەڵام ئەم بۆچوونە دواتر بەكارهێنانی هێزی مەعنەویشی گرتەوە.
لە ئینسایكلۆپیدیای ( Universal ) هاتووە: چەمكی توندوتیژی مانای هەر كارێكی توندوتیژییە كە لە ڕێگای ئاخافتن یان كردەوە، لە لایەن تاك یان كۆمەڵێك دژ بە تاكێك یان كۆمەڵێك ئەنجامبدرێت كە تێیدا هێزی ماددی یان مەعنەوی بەكاربێت.
ئەگەر بمانەوێ ئەم پێناسەیە بۆ توندوتیژی لە بواری خێزاندا بەكاربهێنین، ئەوا توندوتیژی خێزانی (شێوازێكە لە ڕەفتاری دەستدرێژی، كە لە ئاكامی پەیوەندی نابەرانبەر و ناهاوسەنگ لە چوارچێوەی سیستمی دابەشكردنی كار لە نێوان ژن و پیاو لە خێزاندا دروست دەبێت و ڕۆڵ و شوێنی هەر تاكێكی خێزان لە چوارچێوەی سیستمی ئابووری ـ كۆمەڵایەتی باو لە كۆمەڵگادا دەستنیشان دەكات.
لە بەڵگەنامەی چوارەمین كۆنگرەی جیهانی ژنان ساڵی 1995 لە بێجین هاتووە (توندوتیژی دژ بە ژنان هەر توندوتیژییەكە یان هەڕەشەكردنە بە توندوتیژی، كە وابەست بە جۆری ڕەگەزەوە بێت كە بێگومان دەبێتە هۆكاری زیانگەیاندنی گیانی یان سێكسی یان دەروونی یان ئازارێك بە ژن و بە خورتی ئازادییەكانی زەوت دەكات و جیاوازیش نییە ئەگەر ئەو كارە لە پانتاییەكی گشتی یان لە ژیانی تایبەتیدا بكرێت).
لە ڕاگەیاندنی جیهانیی نەهێشتنی توندوتیژی دژ بە ژنان كە لەلایەن كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە لە دیسەمبەری 1993 پەسەندكراوە و سەرجەم دەوڵەتە ئەندامەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان ئەم پێناسەیەیان بۆ توندوتیژی دژ بە ژنان پەسەند كرد:
دەستەواژەی توندوتیژی دژ بە ژنان (هەر كارێكی توندوتیژییە لەسەر بنەمای ڕەگەز كە لە ئاكامیدا ئەگەری دروستبوونی ئازارێك یان زیانێكی گیانی و سێكسی و دەروونی بە ژن بگەیەنێت و بە هەمان شێوە هەڕەشەكردن بە ئەنجامدانی ئەم كارە و بە زۆر ناچاركردنی ژن و بەخورتی زەوتكردنی ئازادییەكانی بە توندوتیژی دەژمێردرێت ئەگەر لە ڕەوشی گشتی یان لە ژیانی تایبەتدا ئەنجام بدرێت).
ڕاگەیاندنەكە باس لەوە دەكات كە چەمكی توندوتیژی دژ بە ژن ئەم جۆرانەی خوارەوە دەگرێتەوە، بەڵام بێ ئەوەی تەنها ئەو جۆرانە بێت.
جۆرەكانی توندوتیژی ئەمانەن:
ـ توندونیژی جەستەیی و سێكسی و دەروونی لە چوارچێوەی خێزان، كە لێدانی توند و دەستدرێژی سێكسی منداڵی مێیینەی نێو خێزان و توندوتیژی تایبەت بە مارەیی و بە زۆر سەرجێیی لە چوارچێوەی خێزان و بڕینی ئەندامی سێكسی مێیینە دەگرێتەوە، جگە لە ڕەفتارە نەریتییە ئازاربەخشەكان دژ بە ژن و توندوتیژی دژ بە ژن لە دەرەوەی بازنەی خێزان و سەرجەم ئەو توندوتیژییانەی وابەستن بە ئیستغلالكردنی.
ـ توندوتیژی جەستەیی و سێكسی و دەروونی كە لە چوارچێوەی گشتی كۆمەڵگا ئەنجام دەدرێت، بە لاقەكردن و زیانگەیاندنی سێكسی و تۆقاندن و هەراسانكردنی سێكسی لە شوێنی كار و دامەزراوە فێركارییەكان و هیدیكە، جگە لە بازرگانیكردن بە ژنان و ناچاركردنیان بە لەشفرۆشی.
ـ توندوتیژی جەستەیی و سێكسی و دەروونی كە دەوڵەت ئەنجامی دەدات یان چاوی لێ دەنوقێنێت.
ـ ئەم شێوازانەی خوارەوەش لە توندوتیژی جۆرێكە لە پێشێلكردنی مافە مرۆییەكانی ژنان:
1ـ توندوتیژی دژ بە ژنان لە كاتی شەڕی چەكداری و ئەو توندوتیژییەی دژ بە ژنانی كۆچبەر و پەنابەر دەكرێت.
2ـ ئەو ژنانەی لە ناوەندەكانی دەسەڵاتی كۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی دووردەخرێنەوە.
3ـ حاڵەتەكانی ناچاریكردن بە نەزۆكی و ڕێگرتن لە دووگیانی و كوشتنی كۆرپەلەی كچ و هەڵبژاردنی ڕەگەزی كۆرپەلە پێش لە دایكبوونی.
4ـ هەڕشەكردن بە ئەنجامدانی توندوتیژی لە نێو ماڵ یان لە نێو كۆمەڵگا بە گشتی.
بەم جۆرە و بەپێی ئەم ئاماژانە بۆ پێناسەكردنی توندوتیژی و جۆرەكانی داوا لە سەرجەم حكوومەت و ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان دەكرێت، بایەخ بە مەسەلەی توندوتیژی دژ بە ژنان وەك بەشێك لە ڕێزگرتنیان بۆ جاڕنامەی جیهانیی مافی مرۆڤ بدەن.
شایانی باسە لە سێیەمین بڕگەی ماددەی یەكەمی قانوونی ڕووبەرووبوونەوەی توندوتیژی خێزانی لە هەرێمی كوردستان ژمارە 8ی ساڵی 2011 دا هاتووە:
توندوتیژی خێزانی: هەموو كردارێك یان وتەیەك یان هەڕەشەكردنێكە لەسەر بنچینەی جۆری كۆمەڵایەتی، كە لەچوارچێوەی ئەو پەیوەندییە خێزانییەدا ئەنجامبدرێت، كە لەسەر بنچینەی هاوسەرگیری و خزمایەتی تاكوو پلە چوار و ئەو تاكەی بە یاسا خراوەتە پاڵ خێزان، بنیات نراوە و دەشێت لە ڕووی جەستەیی و سێكسی و دەروونی و لە بواری زەوتكردنی مافەكان و ئازادییەكاندا زیان بگەیەنێت.
بەم جۆرە یاسای ڕووبەڕووبوونەوەی توندوتیژی خێزانی بە تێڕوانینێكی فرەوانەوە دەڕوانێتە پێناسەكردنی توندوتیژی بە بەستنەوەی بە چەمكی جۆری كۆمەڵایەتی و بەو پێیەی كارێكی زیانبەخشە كە ئاڕاستەی تاكێك یان كۆمەڵێك لەسەر بنەمای جۆری كۆمەڵایەتی دەكرێت و ڕەگوڕیشەی ئەم توندوتیژییەش بۆ نایەكسانی لە بواری جۆری كۆمەڵایەتی و خراپ بەكارهێنانی دەسەڵات و بوونی عورفی زیانبەخش دەگەڕێتەوە و لەوانەشە كوڕێك و پیاوانیش بگرێتەوە.
