گەڕانەوە بۆ ماركس

ماركسیزم شێوازێكی زانستی پێشبینی كۆمەڵایەتییە لە بواری پڕۆسەی گۆڕانكاری كۆمەڵایەتی‌ و فەلسەفەی مێژوودا. كاتێك باس لە گەڕانەوە بۆ ماركس دەكەین، مەبەست ئەوە نییە لە ماوەی ڕابردوودا بەتایبەتی دوای هەڵوەشاندنەوەی یەكێتی سۆڤیەت ‌و داڕمانی نموونەی سۆڤیەتی لە بنیاتنانی سۆسیالیستیدا، قەناعەت بە هزری ماركسیزم لای ئێمە پشتگوێخراوە ‌و ئەم هزرە لە قوژبنێك داندراوە ‌و تۆزی لەسەر نیشتووە.

بەهەمان شێوە باسكردنی ماركسیزم بابەتێكە، ناچێتە خانەی تیۆر ‌و هزرێك لە سەدەی نۆزدەهەمدا لەدایكبووە ‌و ئێستا ئێكسپایەر بووە. لە هاوکات باسكردنی ماركسیزم لەمەڕ ئێمەوە بەشێك لە نۆستالۆژیا‌ و دۆگماتیزم ‌و خولیای مانەوە لە ڕابردوودا نییە.

گەڕانەوە بۆ ماركسیزم بەشێكە لە پێشبینی ‌و كاری بەردەوام بۆ دواڕۆژ ‌و تێكۆشان بۆ ئاییندەیەکی مرۆڤایەتی ئازاد‌ و مرۆڤی داهێنەر‌ و كۆتاییهاتن بە هەموو شێوازەكانی چەوساندنەوە‌ و نامۆبوون.

لەم ڕوانگەیەوە ئەو بابەتە سەرەكییانەی ماركس ‌و ئەنگڵس ‌و دواتر لینین ئاماژەیان پێكردووە لەوانە “سەرمایە” و مانفێست ‌و زێدەبایی ‌و نامۆبوون ‌و چەندینی دیكە، هێز‌ و ڕاستی زانستی خۆی لەدەستنەداوە، بەڵام لە هەمان كاتدا چەندین بابەتی دیكە هەیە پێویستیان بە توێژینەوەی قووڵ ‌و سەرلەنوێ هەڵسەنگاندن ‌و پێداچوونەوە هەیە، بە میتۆدێك كە بگونجێ لەگەڵ سەرجەم پەرەسەندنەكانی جیهانی هاوچەرخ، كە وا چارەكە یەكەمی سەدەمی بیست و یەكەم تەواو دەكەین.

لە پڕۆسەی ئەم پێداچوونەوەیەدا ماركسیزم بەهای زانستی خۆی لەدەستنەداوە ‌و خودی میتۆدی ماركسیزم ‌و بنەما ‌و یاساكانی دیالكتیك بنەمای پێداچوونەوەی ڕەخساندووە بۆ سەرجەم ئەو چەمكانەی ماركس ‌و ئەنگڵس ‌و لینین ‌و سەرجەم بیرمەندە ماركسیستەكان، كە پێشتر توێژینەوەیان بۆ كردوون ‌و بەم جۆرە ئەم میتۆدە ڕێبازی خوێندنەوەی بەردەوامی ڕەخنەگرانەی كۆمەڵگەی خستووەتەڕوو، بەجۆرێك دوگما وەلابنرێت ‌و خوێندنەوەی واقیعی كۆمەڵایەتی بە هەموو ڕەهەندە ناكۆكەكانییەوە بنەمای تیۆریزەكردن ‌و كاری شۆڕشگێری لە پڕۆسەی گۆڕانكاری كۆمەڵایەتیدا بێت.

بەرهەمەكانی ماركس ‌و ئەنگڵس زێدەی كارتێكردنی پەرەسەندنی بزووتنەوەی كرێكاری ‌و تەواوی كۆمەڵگەیە لە سەردەمی ڕێنیسانس‌ و شۆڕشی پیشەسازی ‌و ناكۆكی‌ و ململانێیەكانی سەدەی نۆزدەهەم ‌و بەم پێیەش پێشبینییەكانیان سەبارەت بە دواڕۆژ ‌و ئاییندەی گۆڕانكاری كۆمەڵایەتی‌ و چەمكە هزرییەكان، لە واقیع‌ و هۆشمەندی ئەو سەردەمە جیاناكرێتەوە‌ و هەر ئەوەشە ماركسیزمی لە جوغزی یۆتۆپیایی دەركردووە‌ و لە بازنەی ماتریالیزمی مێژوویی هێشتووەتەوە.

خوێندنەوەی گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتییەكان‌ و ڕووداوە مێژووییەكان لە سەدەی نۆزدەهەم و بە سەدەی بیست ‌و سەرەتاكانی بیستویەكەمەوە، ئەو ڕاستییە دەردەخات، كە ئەنجامدانی چەمكی گۆڕانكاری ‌و پەرەسەندنی كۆمەڵایەتی وەك پڕۆسەیەكی زیندووی ژیانی ‌و خاوەن شوناسی بەردەوام بەمەبەستی كۆتاییهاتن بە چەوساندنەوەی مرۆڤ‌ و دابینكردنی كۆمەڵگەی یەكسانی ‌و عەدالەتی كۆمەڵایەتی، بە ماوەیەكی مێژوویی دیاریكراو، ساڵژماردن دەستنیشان ‌و سنووردار ناكرێت، بەڵكوو قووڵایی ‌و ناوەڕۆكی چەمكی گۆڕانكاری ‌و پەرەسەندن، ئێجگار درێژ ‌و ئاڵۆزە ‌و قووڵترە، كە بە عەقڵیەتی چەند ساڵ‌ و دەیەیەك تەماشا بكرێت، یان لە چوارچێوەی جووڵەی میكانیكییەوە‌ و بەسادەیی هەڵسەنگاندنی بۆ بكرێت.

بۆیە كاتێك باس لە گەڕانەوە بۆ ماركسیزم دەكەین، بە هیچ شێوەیەك ناتوانین بۆ ڕەوش ‌و هۆشمەندی سەدەی نۆزدەهەم بگەڕێینەوە‌ و بیر لە بەرهەمهێنانەوەی كۆمەڵێك دەق ‌و دەستەواژەی هزری بكەینەوە، بەو مەبەستەی بمانەوێ بێچەندوچوون، واقیعی گۆڕاو لەگەڵ دەقی هزری پێشوەخت بگونجێنین. ئەم ئاڕاستەیە بەپێچەوانەی میتۆدی ماركسە، كە جەخت لەسەر پەرەسەندنی بابەتی هزری‌ و زیندوویی تیۆر بەپشتبەستن بە خوێندنەوەی نوێی واقعی گۆڕاو دەكاتەوە. ئەم ئاڕاستەیە لە دیالكیتیكدا تا ئێستا هێزی شوناسی زانستی تیۆری بە گشت تیۆریستە ماركسیستەكانی دوای ماركس بەخشیوە‌ و قوتابخانەی نوێ ‌و گەشەسەندووی ماركسیستی لە بواری فەلسەفە ‌و سۆسیۆلۆجیا‌ و ئابووری سیاسی ‌و هونەر… هتد بەرهەمهێناوە.

ماركسیزم، ئاڕاستەی پەرەسەندنی مێژوو بەپشتبەستن بەئیرادەی خەڵك لە چوارچێوەی شێواز ‌و پەیوەندییەكی دیاریكراوی بەرهەمهێنان بە ئاسۆی ئاییندەی شارستانیی مرۆیی، لە یۆتۆپیاوە بۆ زانست گواستەوە‌ و بۆ ئەوەی ئەم تیۆرەش زیندوویی خۆی لەدەستنەدات ‌و هەردەم لە پەرەسەندابێت، نوێبوونەوە ‌و داهێنانی تیۆری لەسەر بنەمای گۆڕانكارییەكان لەم هەلومەرجەدا ئەركی سەركردە شۆڕشگێرەكانی حزبە چەپ‌ و كۆمۆنیستەكانە.

لە بەرهەمەكانی ماركس ‌و ئەنگڵس ‌و توێژینەوەكانیان سەبارەت بە ئاییندە‌ و ئاڕاستەكانی پەرەسەندن‌ و پێشبینییەكانیان سەبارەت بەم بابەتە، جەختیان لەسەر هێڵ ‌و چوارچێوەی گشتی ئاییندە ‌و دواڕۆژ كردووە و نەچوونەتە نێو زێدڕۆیی ‌و وردەكاری سەبارەت بە بابەتە تیۆرییەكان، چونكە هەر هاوكێشەیەك بەبێ بوونی توخمەكانی دۆزینەوەی چارەسەر ‌و داتای پێویست یەكلایی ناكرێتەوە‌. بۆیە لینین ئاماژەی بەوە كردووە، كە ماركس كاری بۆ دروستكردنی یۆتۆپیا نەكردووە‌ و نەهاتەوە پێشبینی بێبنەما سەبارەت بە بابەتێكی نادیار ‌و نەزانراو بكات.

ئەنگڵس لە كتێبی (تێبینی سەبارەت بە ڕەخنەگرتن لە ئابووری سیاسی) كە لە 1843 نووسیوێتی‌ و یەكەمین توێژینەوەی ئابووریی ئەنگڵسە، كە تیایدا لێكدانەوەیە بۆ ئابووری سەرمایەداری ‌و ڕەخنەیەكی زانستییە بۆ ئابووری سیاسیی بۆرژوازی، ئاماژە بۆ بابەتی پەرەسەندنی بێسنوور ‌و بێكۆتاییهاتنی هێزی بەرهەمهێنان ‌و زانست‌ و توانای هێزی بەرهەمهێنانی مرۆڤایەتی دەكات‌ و پێیوایە ئەگەر ئەو هێزە ‌و پەرەسەندنی زانست بە هۆشمەندی ‌و لە پێناوی بەرژەوەندی گشتی بەكاربێت، ئەوا قورسایی كاركردن لەسەر شانی سەرجەم مرۆڤایەتی كەم دەبێتەوە.

لەم بنەما گشتییەوە سەبارەت بە هەڵوێستی ماركسیزم سەبارەت بە دۆخی پەرەسەندنی هێزی بەرهەمهێنان ‌و زانست، پەرەسەندنەكانی ئەمڕۆی بواری ژیری دەستكرد دەخوێنرێتەوە ‌و ئەم بابەتەش، كە لە چارەكە یەكەمی ئەم سەدەیەدا بوارەكانی ئامرازی بەرهەمهێنانی گرتووەتەوە كارتێكردنی لەسەر گۆڕینی پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنان بەجێدەهێڵێت، بەڵام بێگومان لە جیهانێك، كە جیاوازی چینایەتی شوناسە سەرەكییەكەی پێكدەهێنێت ‌و سەرجەم دەستكەوت ‌و پەرەسەندنەكان لە بواری زانست ‌و ژیری دەستكرد، كە بەرهەمی مرۆڤایەتییە، بۆ بەرژەوەندی هێزی خاوەندارێتی تایبەت، كە بریتین لە سەرمایەدار‌ و كۆمپانیاكان ‌و سەرمایەداری دارایی‌ و هەڵگرانی پەیامی بازاڕی ئازادی ئاڕاستەكراوی دەستی سەرمایەداری دارایی، بەكاردێت.

ئەم سیاسەتەی سەرمایەداری نەك لە ئاستی نێودەوڵەتی، تەنیا دەوڵەتی دەوڵەمەند‌ و دەوڵەتی هەژاری دروستكردووە، بەڵكوو لەنێو دەوڵەتی دەوڵەمەند خەڵكی هەژار و بێدەرامەتی دروستكردووە، جگە لە بوونی هەژاری ‌و بێكاری‌ و خراپی دۆخی بژێوی زۆربەی مرۆڤایەتی‌ و كەڵەكەی داهات ‌و سامان لای كەمینە.

دیدی ماركسیزم بۆ ئاییندەی مرۆڤایەتی ‌و ئازادی مرۆڤ بەندە بە پێداویستییەكانی وەدیهێنانی هەلومەرجی ڕاستەقینەی ئازادی مرۆڤ، كە خۆی لە گونجاندن‌ و تەرخانكردن ‌و ئاڕاستەكردنی دەستكەوتەكانی بواری زانست‌ و ئامرازی نوێ‌ و پەرەسەندووی بەرهەمهێنان دەبینێتەوە بۆ ئەنجامدانی پێداویستییە سەرەكییەكانی مرۆڤ، لە بواری خۆراك‌ و پۆشاك ‌و تەندروستی ‌و خوێندن‌ و دابینكردنی شوێنی نیشتەجێبوون‌ و پێداویستییەكانی دیكەی ژیانێكی پڕ كەرامەت.

دابینكردنی ئەم مافە ڕەوایانە وەك ئامانجێكی ئاییندەی سەرجەم مرۆڤایەتی پێویستی بەوە هەیە، كە خاوەندارێتی ئامرازە سەرەكییەكانی بەرهەمهێنان بۆ كۆمەڵگە نەك سەرمایەداران بگەڕێتەوە.

زیندوویی ماركسیزم بۆ كۆمەڵێك بابەتی میتۆدی دەگەڕێتەوە، لەوانە كاركردنی ماركس بۆ ئەوەی بۆچوونەكانی نەچێتە قاڵبی شوناسی دەقی پیرۆز ‌و هاوكات شوناسی ڕەخنەیی شۆڕشگێڕانە‌ و وابەستەبوونی ماركسیزم بە بزاڤی كۆمەڵایەتی كە زەمینەی داهێنانی هزری بەردەوام‌ و دروستبوونی قوتابخانەی نوێ لە ماركسیزمدا واڵاكردووە.

لە پێنجی ئایاری ئەمساڵدا ٢٠٧ ساڵ بەسەر لە دایكبوونی ماركس تێپەڕ دەبێت ‌و لە جیهانی ئەمڕۆشدا تا ئێستا ماركس نە لە مۆزەخانە بەندكراوە‌ و نە لە قوژبنێكی لاتەریك دانراوە، كە تۆزی لەسەر نیشتبێت. هزری ماركس لەنێو كۆمەڵگەدایە ‌و چەكی دەستی شۆڕگێڕانە دژ بە چەوسێنەران‌ و ڕێپیشاندەری مرۆڤە لە پێناوی ئازادی‌ و ئاڵای دەستی گەلانە لە پێناوی ڕزگاریدا.