کاریگەرییەکانی ترسناکن، نەک تەنها بۆ تاکەکان بەڵکوو بۆ هەموو کۆمەڵگاکە. بەرزبوونەوەی بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان دەرئەنجامی کۆمەڵایەتیی توند بەدوای خۆیدا دەهێنێت و مەترسی لەسەر سەقامگیری و یەکگرتوویی هەرێمی کوردستان دروست دەکات.
یەکێک لە کاریگەرییە دەستبەجێیەکانی بەکارهێنانی بەربڵاوی ماددە هۆشبەرەکان لەدەستدانی “یەکێتی کۆمەڵایەتییە”. ئالوودەبوون بە ماددە هۆشبەرەکان خێزان و کۆمەڵگاکان لەیەکتر جیادەکاتەوە و درز دروست دەکات کە چاککردنەوەیان ئەستەمە. لە هەرێمی کوردستان کە پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان لەزۆربەشدا هێشتا بە قووڵی ڕەگیان ماوە، ئەم پارچەپارچبوونە وێرانکاری گەورە بە دوای خۆێدا دەهێنێت. بەپێی ئاماری بەڕێوەبەرایەتی گشتیی ماددەی هۆشبەر و تاوان، ٨٠٪ی بەکارهێنەرانی ماددە هۆشبەرەکان لە هەرێمدا تەمەنیان لە ١٨ بۆ ٣٥ ساڵە، بەجۆرێک کە ژمارەی ژنان و کچانیش بە ڕێژەی ١٠٪ لە زیادبووندایە کە دەچنە نێو دونیای ئالوودەبوونەوە. ئەم پەرەسەندنە بەربڵاوە لە نێو گەنجان و ژناندا، کە دەبێ پایەی کۆمەڵگەی داهاتوو بن، یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی تێکدەدات و “شوناسی کۆمەڵ” لاواز دەکات. کاتێک تاکەکان گیریان خواردووە لە ئالوودەبووندا، پەیوەندییەکانیان زەرەرمەند دەبێت، ئەمەش بە دڵنیایی دەبێتە هۆی تێکچوونی زیاتری ماڵەکان و کۆمەڵگا .
زیادبوونی تاوانەکانی پەیوەست بە بازرگانیکردن بە ماددە هۆشبەرەکان و ئالوودەبوونەوە، مەترسییەکی دیکەی بەرچاوە. هەروەک ئەنجوومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان بڵاویکردەوە، لە نێوان مانگی ئایاری ٢٠٢٣ تا تشرینی یەکەمی ساڵەکە، ٣٩٣ بازرگان و ٥٩٨ بەکارهێنەری ماددە هۆشبەرەکان دەستگیرکراون، لەگەڵ دەستبەسەرداگرتنی زیاتر لە هەزار و ٦٤٥ کیلۆ ماددەی هۆشبەر. بێهیوایی ئالوودەبووان پاڵدەنێت بۆ ئەنجامدانی تاوان، چونکە بازرگانانی ماددە هۆشبەرەکان دانیشتوان و توێژی لاوازی کۆمەڵایەتی دەقۆزنەوە. بەرزبوونەوەی تاوانەکانی پەیوەست بە ماددە هۆشبەرەکان نەک هەر ژیان دەخاتە مەترسییەوە، بەڵکو “متمانەی گشتی” بە جێبەجێکردنی یاسا دەشێوێنێت و ژینگەیەکی ترس و ناسەقامگیری پەروەردە دەکات.
جگە لەوەش، لێشاوی ماددە هۆشبەرەکان ئاسایشی کۆمەڵایەتی لەناو دەبات بە دروستکردنی هەستێکی بەربڵاوی “نائەمنی”. بوونی تۆڕی ماددە هۆشبەرە مەترسیدارەکان، وەک لە دەستگیرکردنی ٧٣ تۆمەتبار و دەستبەسەرداگرتنی دوو هەزار و ٢٢٠ کیلۆ مادەی هۆشبەر لە سلێمانی لە مانگی ئەیلوولی ٢٠٢٣دا دەرکەوتووە، سووتەمەنی سووڕێکی توندوتیژە بۆ یارمەتیدانی گەشەی سپیکردنەوەی پارە و گەندەڵێ.
لەگەڵ کەوتنی خەڵکێکی زیاتر بە ئالوودەبوون، کۆمەڵگا تادێت ناجێگیر دەبێت، ژمارەیەکی زۆر لە تاکەکان ناتوانن بەشدارییەکی بەرهەمدار بکەن لە ئەرکی کۆمەڵایتی خۆیان، بە تەوژم هێز و توانای کۆمەڵگا “بێ ئیرادە” دەکرێت. دوورکەوتنەوە لە بەها نەریتییە پۆزەتیڤەکان لەگەڵ هاتنە ناوەوەی ماددە هۆشبەرەکان خراپتر دەبێت، ئەمەش دەبێتە هۆی دابەزینی ستانداردە ئەخلاقییەکان و ڕەفتاری ئەخلاقی، دەبێتە نەشتەر لە هەر سیستەمێکی ڕەفتاری فیکر و مەعنەویات کە کۆمەڵگا لە ئەمڕۆ نەك لێی زیادە، بەڵکوو پێویستی پێیەتی. ئەو پەیکەرە کۆمەڵایەتییەی کە ڕۆژێک کۆمەڵگاکانی بەیەکەوە گرتبوو، لە ژێر قورسایی ئالوودەبووندا دەشکێت و شوێنەواری نائومێدی بەجێدەهێڵێت.
لە ڕووی ئابوورییەوە کاریگەری بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان کارەساتبارە. ئەو سەرچاوانەی کە بۆ بەرەنگاربوونەوەی بازرگانیکردن بە ماددە هۆشبەرەکان و چارەسەرکردنی ئالوودەبووان و چارەسەرکردنی دەرئەنجامەکانی تاوانەکانی پەیوەست بە ماددە هۆشبەرەکانەوە خەرج دەکرێن، ئابوورییەکی پێشوەختە بارگرانی دروستکردووە. لە هەرێمی کوردستان کە ئاستەنگە ئابوورییەکان بەرچاون، ئەم فشارە زیادەیە دەتوانێت کاریگەری درێژخایەنی هەبێت. لەدەستدانی سەرمایەی مرۆیی لەگەڵ کەوتنی قوربانیی گەنجان بۆ ئالوودەبوون، زیانێکی ئابووری بەرچاوە، ئەمەش ئاسۆی گەشەسەندنی کۆمەڵایەتی و ئابووری زیاتر لاواز دەکات. دەستبەسەرداگرتنی ٩.٩ ملیۆن حەبی کاپتاگۆن لە نێوان مانگی ئابی ٢٠٢٢ و ئابی ٢٠٢٣ نموونەی قەبارەی کێشەکەیە، کە دەتوانێت چ کارەساتێکی گەورەی کۆمەڵایەتی و ئابووری دروست بکات.
لە ئاستی جیهانیشدا کاریگەرییەکانی بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان بە هەمان شێوە وێرانکەرن. لە مەکسیک، شەڕی دژی کارتێلەکانی ماددە هۆشبەرەکان بووەتە هۆی زیادبوونی توندوتیژی و تاوان و تەواوی ناوچەکانی ناسەقامگیری. لە ئێران ڕۆژانە ئاماری کۆرپەی تازە لە دایكبووی ئاڵودەبووی باوك و دایكێکی ئاڵوودەبوو ڕۆژ لە دوای ڕۆژ لە زیادبووندایە. قەیرانی ماددەی ئۆپیۆید لە ئەمریکا کۆمەڵگاکانی وێران کردووە و بووەتە هۆی بەرزبوونەوەی ژمارەی مردن بەهۆی زیادەڕۆیی لە ژەمەکانی وەرگرتنی ماددەی هۆشبەر و زیانێکی بەرچاوی ئابووری. ئابووری ئەفغانستان کە سەردەمانێک وابەستەی بەرهەمهێنانی تریاک بووە، بەدەست دەرئەنجامەکانی بازرگانیکردن بە ماددە هۆشبەرە نێودەوڵەتییەکانەوە دەناڵێنێت. ئەم نموونانە دەرئەنجامە دوورمەوداکانی بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان دەردەخەن و نیشان دەدەن کە هیچ کۆمەڵگایەک بەرگری نییە لە دەسەڵاتی وێرانکەری ماددەی هۆشبەر.
لە کۆتاییدا دەڵێین، سەرهەڵدانی بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان لە هەرێمی کوردستان هەڕەشەی هەڵدانەوەی پەیکەری کۆمەڵایەتی و زیادکردنی تاوان و ناسەقامگیرکردنی ئابووری و دوورخستنەوەی کۆمەڵگا لە بەها سەرەکییەکانی دەکات. چارەسەرکردنی ئەم مەترسییە گەشەسەندووە پێویستی بە هەوڵی هاوبەش هەیە لەلایەن هەموو کەرتەکانی کۆمەڵگاوە بۆ پاراستنی داهاتووی ناوچەکە و ڕێگریکردن لە وێرانکاری زیاتر.
