پاشخان
بڕیارەکەی دەستەی ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لە پاریس، یەکێک لە ئەنجامەکانی ئەو ئاستەنگانەیە کە لەلایەن حکوومەتە یەک لە دوایەکەکانی عێراقی دوای ٢٠٠٣ەوە ڕووبەڕووی هەرێمی کوردستان دەبێتەوە. بڕیارەکە و ئەو هەنگاوانەیش پێشتر لە ئاستی ناوخۆی عێراق دژ بە کەرتی نەوت و گازی کوردستان لەبەرگیراون: هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت و گازی کوردستان، گرێبەستەکان و هەڕەشەکردن لە کۆمپانیاکانی خاوەنکار لە کەرتی نەوت و گازی کوردستان بە خستنە لیستی ڕەشەوە و سەرجەم ئەو ڕێوشوێنانەی دی، کە لەلایەن حکوومەتی عێراقەوە دژ بە هەرێمی کوردستان لەبەرگیراون، دۆخێکی نوێیان بۆ هەرێمی کوردستان هێناوەتەپێش.
بەغدا هەوڵدەدات لە ئاستەکانی ئابووری و سیاسی هەرێمی کوردستان گەمارۆ بدات. گرفت و قەیرانەکانی ناوخۆیی کوردستان: لاوازی بەڕێوەبردنی ئابووریی(ڕاستتر: بەڕێوەبردنی داهات)، پاشەکشەی هەرێمی کوردستان لە ئاستی نێودەوڵەتیدا و لاوازبوونی پێگە و پێوەندییەکانی، نەبوونی یەکگوتاری لە ئاستی ناوخۆدا و هەموو ئەوانە، کارئاسانی بۆ جێبەجێکردنی سیاسەت و بەرنامەی نەیارانەی بەغدا لە بەرانبەر هەرێمی کوردستان دەکات.
لە بارێکدا حوکمڕانانی عێراق بەگشتی، باوەڕیان بە دەسەڵات و ئیدارەدانێکی تەواو مەرکەزی لە کەرتی نەوت و گاز هەیە؛ هەر لەدوای ٢٠٠٣یشەوە بە جددی هەنگاوی بۆ دەنێن، هەرێمی کوردستان دەتوانێت چ بکات؟ بەتایبەت دوای بڕیارەکەی دەستەی ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لە پاریس لەمەڕ کۆتاییهێنان بە هەناردە و فرۆشتنی نەوت لەلایەن حکوومەتی هەرێم. خاڵی هەرە گرنگ ئەوەیە کە نابێت هەرێمی کوردستان بە ئاراستەی سیاسەتی “هەمووی یان هیچ” کاربکات.
حوکمڕانانی عێراق بەگشتی، باوەڕیان بە دەسەڵات و ئیدارەدانێکی تەواو مەرکەزی لە کەرتی نەوت و گاز هەیە؛ هەر لەدوای ٢٠٠٣یشەوە بە جددی هەنگاوی بۆ دەنێن
ئەوە لە دۆخێکدا، کە ئێستا تیمەکانی حکوومەتی عێراق و کوردستان دەستیان بە یەکەمین کۆبوونەوەکانیان بۆ ئامادەکردنی ڕەشنووسی یاسای نەوت و گازی عێراق کردووە. دەشێت ئەو یاسایە، زۆر شت لە زیان یان لە بەرژەوەندی هەرێمی کوردستان یەکلا بکاتەوە.
بە ڕەچاوکردنی دۆخی ئێستای هەرێمی کوردستان، کە لە هەموو ڕوویەکەوە پاشەکشەی کردووە، ئاسایی، هەست بە مەترسی زیاتر دەکرێت تا بەرژەوەندی لە دەرکردنی یاسای نەوت و گازدا.
لە پێوەندیی لەگەڵ عێراق:
بەرهەمهێنان و پەرەپێدانی کەرتی نەوت و گازی کوردستان، هەنگاوی زۆری بڕیوە: دابینکردنی ژێرخانی یاسایی، گرێبەستەکان، کارکردنی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان لە کەرتی نەوت، دۆزینەوەی کێڵگەی نوێ، بەرهەمهێنان و پەرەپێدان، دامەزراندنی ژێرخانی گواستنەوە، ژێرخانی پاڵاوتن و ..هتد. بەو شێوەیە، پڕۆسەی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی کوردستان بووەتە ئەمری واقیع، گرفتەکە لەسەر شێواز و دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی کەرتەکەیە لە نێوان هەولێر و بەغدا.
بەڕێوەبردنی داهات
بە بڕیارەکەی دادگە/دەستەی ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لە پاریس، کۆتایی بە دەسەڵاتی حکوومەتی هەرێم لە سەربەخۆفرۆشتنی نەوت هاتووە. لەو دۆخەدا، پێویستە حکوومەتی هەرێم پێداگیری بکات لەسەر میکانیزمێکی کرداریی، کە گرەنتی دابینکردنی بەشەبودجەی هەرێمی کوردستان لە بودجەی فیدراڵی عێراق بکات بە:
یەکەم: هەڵگرتن و دانانی پشکی هەرێمی کوردستان لە داهاتی گشتی عێراق(داهاتی نەوت) لە ژمێرەیەکی بانکی دەرەوە یان ناوخۆ؛ بە مەرجێک حکوومەتی هەرێم دەسەڵاتی بەسەر ژمێرە بانکییەکەدا هەبێت و بتوانێت بەبێ تێپەڕبوونی داهاتەکە بە فلتەری بەغدا ڕاستەوخۆ پشکەکەی خۆی بەدەست بگات. ئەوە گرەنتی گەیشتنی تەواوەتی پشکی کوردستان لە بودجەی فیدڕاڵی عێراق دەکات.
لەکاتێکدا گرەنتییەک نییە کە حکوومەتەکانی عێراقی لە ئێستا و داهاتوودا، یاریی بە بەشەبودجەی هەرێمی کوردستان نەکەن. ئەگەر داهاتی کوردستان لە ژێر دەسەڵات و کۆنترۆڵی بەغدا بێت، بەغدا هەموو کاتێک دەتوانێت وەک کارتێکی گوشار لە دژی کوردستان بەکاری بێنێت؛ دەتوانێت شایستە داراییەکان کەم بکاتەوە؛ دەستی دەستی بە هەرێم بکات و لەکاتی خۆیدا پارەکە نەنێرێت.
دووەم: گرەنتیکردنی دەسەڵاتی حکوومەتی هەرێم بەسەر بەشەبودجە و داهاتی کوردستان لە داهاتی گشتی عێراق، لانیکەم قەرەبووی بەشێک لەو شکستە دەکاتەوە، کە بەهۆی ڕاگرتنی سەربەخۆفرۆشتنی نەوتەوە لە دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان کەم دەکاتەوە.
سێیەم: دەسەڵات بەسەر بەشەبودجەی هەرێمی کوردستان هەر تەنیا گرەنتیکردنی بەدەستگەیشتنی تەواوەتی شایستە داراییەکانی کوردستان نییە، بەڵکوو ڕێگریی دەکات لە دەستێوەردانەکانی دواتری حکوومەتەکانی عێراقی لە چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ داهاتەکە لەناوخۆی هەرێمی کوردستاندا. لەکاتێکدا هیچ گرەنتییەک نییە کە حکوومەتەکانی عێراقی(ئێستا و داهاتوو) لەپێناو لاوازکردن و دروستکردنی گرفتی جیاجیا لەبەردەم کوردستان، دەستێوەردان لە هەر بوارێکی ناوخۆیی پێوەست بە هەرێم نەکەن، کە دەرفەتی دەستێوەردانەکە هەبێت. لەو ڕوانگەیەوە تا ئەو جێگەیەی دەتوانرێت، دەبێت کەلێن و دەرفەتەکانی دەستێوەردان کەم بکرێنەوە.
یاسای نەوت و گازی عێراق
ناکۆکییەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و عێراق لەمەڕ یاسای نەوت و گازی عێراق لانیکەم لە ٢٠٠٧ەوە و لە ئامادەکردنی یەکەمین ڕەشنووسی پرۆژەیاسای نەوت و گازی عێراقەوە تا ئێستا درێژ دەبێتەوە. حوکمڕانانی بەغدا پێداگیری لەسەر بەڕێوەبردنێکی مەرکەزییانە لە کەرتی نەوت و گازدا دەکەن، لەکاتێکدا هەرێمی کوردستان پێداگیری لەسەر کۆمەڵێک دەسەڵات لە بەڕێوەبردنی کەرتەکەدا دەکات. ناکۆکییەکان هەرچەند وەک جیاوازی لە ڕاڤەکردنی مادەکانی دەستوور پیشان دەدرێن، بەڵام لە واقیعدا ڕەهەندی قوڵی سیاسییان هەیە و پێوەستن بە بەردەوامیدان بە مەرکەزیەت لە عێراق یان گۆڕینی سیستەمەکە بۆ فیدڕاڵیەتێکی ڕاستەقینە یان لەوپەڕی پێشڤەچووندا؛ ئەگەری جیابوونەوەی هەرێمی کوردستان و لانیکەم دەرچوون لە پاشکۆیەتی ئابووری عێراق، کە وەک یارمەتیدەرێک بۆ دەرچوون لە پاشكۆیەتی سیاسی سەیردەکرێت.
ناکۆکییەکان هەرچەند وەک جیاوازی لە ڕاڤەکردنی مادەکانی دەستوور پیشان دەدرێن، بەڵام لە واقیعدا ڕەهەندی قوڵی سیاسییان هەیە و پێوەستن بە بەردەوامیدان بە مەرکەزیەت لە عێراق
پەسندکردنی یاسای نەوت و گازی عێراق لەم قۆناغەدا کە هەرێمی کوردستان پێگەی جارانی لەدەستداوە، کاریگەری نەرێنی لەسەر پێداگیرییەکانی لایەنی کوردستانی لە سەر ناوەڕۆکی یاسایەکە دەبێت. هەرچەند بەرپرسانی حکوومەتی هەرێم وەک دەرچەی چارەسەری ناکۆکییەکان سەیری یاسایەکە دەکەن(بەپێی لێدوانەکانیان)، بەڵام بە ڕەچاوکردنی دۆخی ئێستای هەرێمی کوردستان، پێناچێت یاساکە بەو جۆرە دابڕێژرێت، کە لەگەڵ داخوازییەکانی هەرێمی کوردستان یەکبگرێتەوە. لایەنی کوردستانی ناتوانێت پێداگیرییەکانی سەربخات، لەکاتێکدا ئێستا لایەنی عێراقی لە پێگەی بەهێزترە، بەتایبەت پاش بڕیارەکەی دەستەی ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لە پاریس. هەروەها، هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت و گازی کوردستان و پووکانەوەی ئابووری هەرێم، کە گوشاری توندی لەسەر خەڵکی کوردستان و کۆمپانیاکانی نەوت دروست کردووە و ئەو دۆخە نەخوازراوەیش، جارێکی دی، دەبێتەوە گوشار لە ئاستی خەڵک و خودی کۆمپانیاکانی نەوت بۆ سەر حکوومەتی هەرێم لەپێناو دۆزینەوەی ڕێگاچارەیەک بۆ چارەسەرکردنی لانیکەم شایستە داراییەکانی خەڵک و هەتا کۆمپانیاکانی نەوت. بەو جۆرە، دوور نییە حکوومەتی هەرێم لەپێناو دابینکردنی شایستە داراییەکاندا، کە ئێستا لە چنگی بەغدایە، سازش لەسەر کۆمەڵێک ماف و پێدراوی دەستووری بکات، کە لە داهاتوودا زیانی گەورە بە هەرێمی کوردستان و خەڵکەکەی دەگەیەنن.
گرنگە لە هەنگاونان بۆ دەرکردنی یاسای نەوت، ڕەچاوی پێگە و دۆخی ئێستای هەرێمی کوردستان لە عێراق بکرێت لەپێناو جێگیرکردنی مافە دەستوورییەکانی هەرێمی کوردستان لە کەرتی نەوت و گازدا، تا ئەو ڕادەیەی دەتوانرێت.
هەرچەند جێگیرکردنی ماف و پێدراوە دەستوورییەکانی هەرێمی کوردستان لە یاسای نەوت و گازی عێراقدا، کە دەسەڵاتەکانی حکوومەتی هەرێم لە بەڕێوەبردنی کەرتەکە بەگشتی فرەوان دەکات، بەتەواوەتی گرنگە، واتە دابینکردنی پاڵپشتی یاسایی بۆ دەسەڵاتەکانی بەڕێوەبردن، بەڵام هێشتا لە باشترین حاڵەتی گرێدراو بە دابینکردنی زۆرترین داخوازییەکانی لایەنی کوردستانی لە ناوەڕۆکی یاسای نەوت و گازی عێراقدا، کێشەیەک دەمێنێتەوە، کە پێوەستە بە ڕادەی جێبەجێکردنی ناوەڕۆکی یاسایەکە لە لایەن حکوومەتی عێراقەوە. لە دۆخێکدا، کە حکوومەتەکانی عێراقی پابەندنەبوون بە جێبەجێکردنی ناوەڕۆکی دەستووری هەمیشەیی، دڵنیاییدان لەوەی پابەندی یاسای نەوت دەبن-کە زۆر لە خوار دەستوورەوەیە- ئاسان نییە. لە دۆخی دەوڵەتی عێراقدا، هێز حوکم دەکات نەک یاسا. لەبەرئەوە هیچ کات ناتوانرێت هەبوونی یاسایەکە وەک دەرچەی تەواوەتی چارەسەری کێشە و ناکۆکییەکان دابنرێت. بەڵام ئەوە، بە هیچ شێوەیەک مانای ڕەچاونەکردنی بەهای یاسایەکە نییە. پێویست دەکات لایەنی کوردستانی زۆرترین پێداگیری لەسەر ماف و پێدراوەکانی هەرێم لە یاساکەدا بکات. ئاسایی لەو بارودۆخەدا، حکوومەتەکانی عێراقی تا ئەو شوێنە یاسایەکە پیادە دەکەن، کە لە بەرژەوەندی مەرکەزیەتی بەغدا دەبێت. بەغدا بەهۆی ئەوەی لە پێگە سەرترەکە مامەڵە دەکات، لە حاڵەتی مسۆگەرنەکردنی ماف و پێدراوەکانی هەرێم لە یاسای نەوت و گازدا، ئەوەندی دی ئاستەنگ بۆ هەرێمی کوردستان دروست دەکات. چەند پێشنیازێک هەن:
ا. ئەگەر لایەنی کوردستانی بەرچاوڕوونییەکی هەبێت لەوەی ناتوانێت لانیکەمی داخوازییەکانی لە ناوەڕۆکی یاسای نەوت و گازدا جێگیر بکات، باشترە لانیکەم هەوڵبدات خێرایی لە دەرکردنی یاسایەکە کەم بکاتەوە، تا ئەو جێیەی هەندێک لەو بارودۆخە نائاساییەی تێیکەوتووە، تێپەڕ دەکات و لە پێگەیەکی بەهێزتردا دەتوانێت دانوستان بکات.
ب. هێشتا سەپاندنی زۆرترین دەسەڵاتی بەغدا لەسەر کەرتی نەوت و گازی هەرێم بەبێ هەبوونی پاڵپشتی یاسایی، کە لە یاسای نەوت و گازدا بەرجەستە دەبێتەوە، زۆر باشتر دەبێت لەوەی دەسەڵاتەکە بە یاسای نەوت پاڵپشتیکراو بێت. لەبەرئەوە باشترە لایەنی کوردستانی (ڕێککەوتنی کاتی) بکات لەسەر بەڕێوەبردنی نەوت، هەتا ئەگەر زیاتر لە بەرژەوەندی بەغدایش بێت، باشترە لەوەی دەسەڵاتەکانی بەغدا ڕاستەوخۆ بە یاسای نەوت پاڵپشتی بکرێت. ڕێککەوتنیی کاتی وەک درێژکردنەوەی ماوەکە، یارمەتیدەر دەبێت لە خۆگرتنەوەی هەرێم و دواتر دانوستان لە پێگەیەکی بەهێزتردا.
ج. کۆدەنگی لە ئاستی پارتە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان و لەوەی پێوەندی بە دەسەڵاتەکانی هەرێمەوە هەیە، لەڕادەبەدەر گرنگە. لەبەرئەوە پێویستە بە هەر شێوەیەک بێت، لایەنی کوردستانی یان نوێنەرایەتی هەرێم لە دانوستان لە سەر کەرتی نەوت و یاسایەکەیش زۆرترین پاڵپشتی لایەنە سیاسییەکانی کوردستان مسۆگەر بکات.
- زۆر گرنگە نوێنەرایەتی کوردستان لە دانوستان لەگەڵ بەغدا، میکانیزمێکی خێرا و کرداریی بدۆزێتەوە بۆ موخاتەبەکردنی شارەزا و پسپۆڕانی بواری نەوت لە ناوخۆی کوردستاندا، بەدیاریکراوی توێژەرە و شارەزا سەربەخۆکان. گفتوگۆی ڕاشکاوانە لەگەڵ شارەزاکان، نەک سوود بە ئارگۆمێنتەکانی لایەنی کوردستانی دەگەیەنێت، بەڵکوو کەلێنی متمانە لە نێوان دەسەڵات و خەڵک لە کەرتی نەوت و داهات کەم دەکاتەوە. بەوەش نوێنەرایەتی کوردستان پاڵپشتی جەماوەریی/کۆمەڵگایی زیاتر دەبێت و پێداگیرییەکانی بەهێزتر دەبن.
لەئاستی ناوخۆدا
بەڕێوەبردنی کەرتی نەوت لە ئاستی ناوخۆی هەرێمی کوردستاندا، سەرەڕای هەموو پێشڤەچوونەکانی، بەڵام چەندین گرفتی جددیی هەیە:
ژێرخانی یاسایی:
لەوەتەی ساڵی ٢٠٠٧ەوە، هەرێمی کوردستان بە ئاراستەی دامەزراندنی ژێرخانی یاسایی پیشەسازی نەوت و گازی کوردستان هەنگاوی کرداری ناوە. یاسای نەوت و گازی کوردستان، یاسای وەزارەتی سامانە سروشتییەکان، یاسای سندووقی داهاتە نەوتی و گازییەکان، لەپاڵ پیڕۆییکردن لە مۆدێلێکی تایبەتی گرێبەستی نەوتی (مۆدێلی هاوبەش لە بەرهەمهێنان). بەڵام، ئەو ژێرخانە یاساییە نەیتوانیوە وەڵامی پێویستییەکان بداتەوە. سەرەڕای ئەوەی بەشێک لە یاساکان یان بە تەواوەتی جێبەجێ نەکراون(وەک یاسای سندووقی داهاتە نەوتی و گازییەکان) یان بەشێک لە مادە و بڕگە گرنگەکانیان فەرامۆشکراوە(وەک یاسای نەوت و گازی کوردستان). لە بەراوردی مادە پیادەکراوەکان و پەراوێزخراوەکاندا، تێدەگەین ئەوەی حکوومەتی هەرێمی کوردستان لەژێرخانە یاساییەکەدا مەبەستی بووە یان بە گرنگی زانیوە، زیاتر ئەو لایەنەیە کە دەسەڵاتێکی یاسایی بە حکوومەتی هەرێم دەدات لە بەڕێوەبردنی کەرتی نەوت؛ لە ئیمزاکردنی گرێبەستەکانەوە تا هەناردەکردن و فرۆشتنی نەوت بە دەرەوە. بەڵام، ئەو لایەنەی کەرتەکە کە پێوەندیی بە شێوازی بەڕێوەبردنی سەرجەم کەرتەکە لە ناوخۆدا هەیە، بەڕادەیەکی یەکجار زۆر پەراوێزخراوە. جێبەجێکردنی یاسای سندووقی داهاتە نەوتی و گازییەکان دەیتوانی بەشداری بکات لە بەدیهێنانی شەفافیەت لە داهاتەکانی نەوت و دروستکردنی متمانەی زیاتر بە داهاتەکانی نەوت. وەک چۆن مادە جێبەجێ نەکراوەکانی یاسای نەوت و گازی کوردستان دەیانتوانی خزمەت بکەن بە بەڕێوەبردنێکی تۆکمەی چەندین لایەنی کەرتەکە.
ژێرخانی دامەزراوەیی/بەڕێوەبردن
تەواونەکردنی ژێرخانە یاساییەکە، بەشێکی گرنگی پێوەندی بە لاوازبوونی ژێرخانە دامەزراوەییەکەوە هەیە. لەناویاندا پێکنەهێنانی کۆمپانیا نیشتمانییەکان(بۆ دۆزینەوەی نەوت، بەبازاڕخستن، پاڵاوتن و پاشکۆکانی)، کە لە ناوەڕۆکی یاسای نەوت و گازی کوردستاندا هاتوون. بەدڵنیایی دەتوانرا بواری دیکەیش بە یاسای تایبەت ڕێکبخرێت، وەک گواستنەوەی نەوت، یان دابەشکردنی نەوت و بەرهەمەکانی. ئەو لایەنە پەراوێزخراوییە هەر تەنیا ژێرخانی یاسایی کەرتی نەوت و گازی لاواز نەکردووە، بەڵکوو لاوازییەکی تەواوی لە بەڕێوەبردنی پیشەسازی نەوتی کوردستان دروستکردووە. تاکە دامەزراوەی گەورە لە کەرتی نەوت و گازی کوردستاندا، وەزارەتی سامانە سروشتییەکانە. وەزارەتەکە بە تەنیا دەبێت سەرپەرشتی هەموو پرۆسەی نەوت و گازی کوردستان بکات لە دانوستان لەگەڵ کۆمپانیاکان تا ئیمزاکردنی گرێبەستەکانی نەوت، سەرپەرشتیکردنی کێڵگە و بلۆکەکانی نەوت، گواستنەوەی نەوت و بەرهەمەکانی، هەناردەکردن و بەبازاڕخستن و لە ئاستی ناوخۆشدا جارێکی پرۆسەی دابەشکردنی بەرهەمە نەوتییەکان(نەوتی سپی، بەنزین، گازوایل). بەکرداریی دەبوو/دەبێت هەریەک لەو کەرتانە بە کۆمپانیایەکی گشتی/نیشتمانی بسپێردرێت. ئەو خاڵە لانیکەم دوو ئەنجامی گرنگ بەدەستەوە دەدات:
- بەڕێوەبردنی باشتری پیشەسازیی نەوت و بەو پێیەش پەرەپێدانی زیاتری خزمەتگوزارییەکان لە هەر کام لە بوارەکاندا.
- مسۆگەرکردنی شەفافیەتی زیاتر لە ئەنجامی هەبوونی دامەزراوە و کەسانی زیاتر لە بەڕێوەبردنی کەرتەکەدا و دەرئەنجام متمانەی زیاتر بە پرۆسەکە. جگەلە دابینکردنی دەرفەتی کار بۆ سەدان خەڵک لە هەریەک لەو دامەزراوانەدا.
هەڵسوکەوت لەگەڵ ڕای گشتی
پێداگیری لەسەر دەسەڵاتەکانی هەرێم لە بەڕێوەبردنی نەوت، لە دوای ٢٠٠٣ەوە لە هەندێک قۆناغدا کۆدەنگی و زۆرجاریش پەرتەوازەیی سیاسیی دروستکردووە. لە قۆناغی نووسینەوەی دەستووری نوێی عێراقدا لایەنی کوردستانی بەیەکدەنگی دەتوانن پێداگیری لەسەر چەند مادە و بڕگەی پێوەست بە بەڕێوەبردنی نەوت بکەن، کە لایەنەکانی عەرەبی عێراقی(بە شیعە و سونەوە) بەناچاری ڕەزامەندییان لەسەر داوە.
بەهێزی لایەنی کوردستانی لەو قۆناغەدا دەتوانێت هەندێک داخوازیی بەسەر لایەنی عێراقیدا بسەپێنێت، کە لایەنەکانی عێراقی بەگشتی ناکۆک بوون لەسەری، بەڵام نەیانتوانی ڕەچاوی نەکەن.
لەوەتەی ئیمزاکردنی گرێبەستەکان و پەرەپێدانی کێڵگەکانی نەوتیشەوە، هاوکات لەگەڵ ناڕەزایەتی و دژایەتییەکانی بەغدا، ناڕەزایەتییش لەسەر کەرتی نەوت لە ناوخۆی کوردستاندا هەبووە. بەڕادەیەک کە لە زۆر قۆناغدا ئەو هێزە سیاسییانەیش بەشێک بوون لە حکوومەت، هەوڵیانداوە لەڕووی گوتاری سیاسییەوە، وەبەرهێنانێکی میدیایی لە دۆسیەی نەوتدا بکەن و بە ڕای گشتی بڵێن ئەوان بەشێک نین لە سیاسەتەکە و بەرپرسیارێتیی هەڵناگرن، بەوەش نیگەرانییەکان لە ئاست ڕای گشتی ناوخۆی کوردستاندا، زیاتر جۆشدراون. لەواقیعیشدا خەڵکی کوردستان بەردەوام چاوەڕوانی ئەوەی هەبووە بە ڕاستەوخۆیی هەست بە سوودمەندبوون لە نەوت و داهاتەکەی بکات. بەڵام ئەوە هیچ کات لە ئاست داخوازییەکانی خەڵک نەبوو.
کێشەکان هەر چییەک و چۆن بن، لە کۆتاییدا وەک دەبینین زۆر لە خەڵکی کوردستان نیگەرانی ڕوونیان بەرانبەر بە سیاسەتی حکوومەتی هەرێم لە دۆسیەی نەوت هەیە. حکوومەتی هەرێم لە هەموو ئەو ساڵانەی ڕابردوودا، نەیتوانی متمانەی خەڵک لەسەر کەرتەکە بەدەست بینێت، لەکاتێکدا دەرفەت هەبوو هەم وەبەرهێنان لە بایەخی سیاسیی و نەتەوەیی کەرتەکە بکرێت و هەمیش مەسەلەی داهاتەکەی.
لە کۆتاییدا وەک دەبینین زۆر لە خەڵکی کوردستان نیگەرانی ڕوونیان بەرانبەر بە سیاسەتی حکوومەتی هەرێم لە دۆسیەی نەوت هەیە
سەرەڕای هەڵکشانی پرسیار و نیگەرانییەکانی خەڵک، بە پێچەوانەوە حکوومەتی هەرێم یان دەسەڵاتی سیاسیی نەیتوانی وەڵامگۆی پرسیار و نیگەرانییەکانی خەڵک بێت، زۆرجار بەهۆی نەبوونی سیاسەت و بەرنامەیەکی میدیایی هۆشیارانەوە. دەرئەنجام نامتمانەیی بە سیاسەتی حکوومەتی هەرێم لە دۆسیەی نەوتدا بە تەواوەتی هەڵکشا، بەڕادەیەک ئەوانەی سەراسیمەیی خۆیان بە گەڕانەوەی دەسەڵاتەکانی بەغدا بۆ سەر کەرتی نەوتی هەرێم دەردەبڕن، کەم نین، تەنانەت لە ڕیزی بژاردەی سیاسیی، نووسەران و توێژەرانیشدا.
لە هەر بارێکدا، چەند ڕێوشوێنێک هەن کە پێویستە بۆ دروستکردنەوەی متمانە بە سیاسەتی هەرێم لە کەرتی نەوت و داهاتدا، ڕەچاویان بکات:
پێکهێنان و پاڵپشتی لە ناوەندەکانی توێژینەوە
پێویستە بە هەر شێوەیەک بێت سوود لە توانا و لێهاتوویی توێژەران و پسپۆڕان وەربگیرێت لەپێناو بەهێزکردن و پەرەپێدانی کەرتی وزە لە هەرێمی کوردستاندا. هاندانی توێژەران بە ئەنجامدانی توێژینەوەی بەردەوام لەسەر ڕەهەندە جیاجیاکانی پێوەست بە کەرتی نەوت و ڕەچاوکردنی پێشنیاز و ڕاسپاردەکانیان، نەک هەر خزمەت بە پێشخستنی کەرتەکە دەکات، بەڵکوو ڕادەی متمانەیش لە نێوان دەسەڵات و کۆمەڵگا بەرز دەکاتەوە؛ لەکاتێکدا توێژەران و شارەزایان بە واقیعیی هەستدەکەن گوێیان لێدەگیرێت و بە بایەخەوە لە توانا زانستییەکانیان دەڕوانرێت. هەر جۆرێک بێت پێویستە شارەزایان و توێژەران هان بدرێن تواناکانیان لە ناوەندەکانی توێژینەوەدا بەگەڕبخەن. گرنگە ئەو ناوەند و یان توێژینەوەکان لەلایەن حکوومەتەوە پاڵپشتیی ماددی بکرێن.
ئاستی میدیایی
یەکێک لە گرفتە جددییەکانی لەساڵانی دوای دەستکردن بە پڕۆسەی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی کوردستان تا ئێستا بەردەوام بووە، لاوازی گوتاریی میدیاییە لە ماناپێدان و بەهادارکردنی کەرتی وزە. دۆسیەی نەوت کە دەتوانرا بە ئاڕاستەی بەهێزکردنی متمانە لە نێوان خەڵک و دەسەڵاتی سیاسیی کوردستان بەکاربهێنرێت، بەهۆی لاوازی گوتاری میدیایی حکوومەتەوە ئەو کەلێنی متمانەی هەبوو، بەرەو دروستکردنی قەیرانێکی متمانە لە نێوان خەڵک و دەسەڵات گەشەی کرد.
دۆسیەی نەوت کە دەتوانرا بە ئاڕاستەی بەهێزکردنی متمانە لە نێوان خەڵک و دەسەڵاتی سیاسیی کوردستان بەکاربهێنرێت، بەرەو دروستکردنی قەیرانێکی متمانە گه‌شه‌ی كرد
هەبوونی متمانە لە نێوان خەڵک و دەسەڵاتیی سیاسی لە هەر هەرێم و دەوڵەتێکدا، تێگەیشتنە لە کاریگەریی هێزی کۆمەڵگا لە پاڵپشتیکردن یان دژایەتیکردنی هەنگاوە سیاسییە چارەنوسسازەکاندا. لە دۆخی هەرێمی کوردستاندا گرەنتیکردنی پاڵپشتی خەڵک لە دەسەڵاتی سیاسیی، بایەخێکی زیاتری هەیە، بەراورد بە هەرێم یان دەوڵەتێکی لەناوخۆ و لە ناوچەیەکی سەقامگیردا.
لەو ڕوانگەیەوە، دەبێت زۆر بەبایەخەوە لە هەبوونی بەرنامە و سیاسەتێکی میدیایی تایبەتمەند بە کەرتی وزە بڕوانرێت، کە ئەرکی متمانەسازیی بە سیاسەتی نەوت و دارایی هەرێمی کوردستان لەئەستۆ بگرێت. سەرەڕای هەبوونی ناوەند و میدیای زۆربینەر لە کوردستاندا، بەڵام هیچ کات نەتوانراوە گوتارێکی تۆکمەی پێوەست بە نەوت ئاراستە بکرێت کە توانای دروستکردنی متمانەی هەبێت. بە پێچەوانەوە، خەڵکانێکی ناشارەزا و ناپەیوەندیداری حزبی کە لە ڕێگەی میدیاکانەوە، لێرەولەوێ گوایە گوتارێکی دڵسۆزانە و پاڵپشتیکارانە دەردەبڕن، بەهۆی ناشارەزاییانەوە، کاریگەریی زیاتر نەرێنیان دروست کردووە.
