بیرەوەری دادوەرێكی تورك لە دادگای ئیستقلالی ئامەد

كارزان گلی

ئەحمەد سوورەیا ئۆزگەئێڤرەن، ئەو دادوەرە توركەیە لە ساڵی ١٩٢٥، لە لایەن ئەنكەراوە ڕاسپێردران، لەگەڵ چەند دادوەرێكی تردا دادگای ئیستقلال دامەزرێنن، بۆ دادگاییكردنی ئەو كەسانەی لەگەڵ شێخ سەعیدی پیراندا سەرهەڵدانیان ئەنجامدا. پاشان لە كتێبێكدا باس لەو ساتانە دەكات، كە وەكوو دادوەر چی زوڵم و ستەمێكیان لە كورد كردووە. زۆر كەس دانیان بەوەدا ناوە، كاتێك كتێبەكەیان خوێندووەتەوە، نەیانتوانیوە نەگرین، چونكە ئەو زوڵەمەی ئەو دادگایە لەگەڵ كورددا ئەنجامیداوە، لە هیچ مێژوویەكی مرۆڤایەتی ڕووی نەداوە.

ئەحمەد سوورەیا، لە ١٩٥٧، بڕیاریدا یادەوەرییەكانی بنووسێتەوە، كە تایبەتە بە دادگای ئیستقلال لە ئامەد، كاتێك لە ڕۆژنامەیەكی توركیا بڵاوی كردەوە، دەنگدانەوەیەكی گەورەی بەدوای خۆیدا هێنا و پاشان بڵاوكردنەوەی ڕاگیرا.

بۆ بەرچاوڕوونی خوێنەر، پێویستە ئەوە ڕوون بكەینەوە، كە دادگای (ئیستقلال)، بۆ ماوەیەكی كاتی و لەسەر داوای عیسمەت ئینۆنوو، سەرۆكوەزیرانی ئەوكاتی توركیا لە ئامەد دامەزرا، مەبەست لێی دادگاییكردنی ئەو كوردانە بوو، كە بەشداریان لە سەرهەڵدانی شێخ سەعیددا كردبوو، بەڵام ئەوان بەوەوە نەوەستان، كە بەشداربووانی سەرهەڵدان دادگایی بكەن، بەڵكوو سەدان كوردیان دەهێنا و بەبڕیارێك لەسێدارەیان دەدا، بەبێ ئەوەی هیچ تاوانێكیان كردبێت، تاكە تاوانیان كوردبوونیان بوو. دادوەرەكان فەرمانیان پێكرابوو، تا پێتان دەكرێت كورد بكوژن و لەناویان ببەن، كاری ئێوە هەر ئەوەیە.

دادوەرەكان فەرمانیان پێكرابوو، تا پێتان دەكرێت كورد بكوژن و لەناویان ببەن، كاری ئێوە هەر ئەوەیە

ئەحمەد سوورەیا لە كتێبەكەیدا دەنووسێت: “ڕۆژێك مێردمنداڵێكی كوردیان هێنایە دادگا، بردرا بۆ لێكۆڵینەوە، كە من و چەند دادوەرێكی تر لێكۆڵینەوەمان لەگەڵیدا كرد، كاتێك زانیمان لە زمانی كوردی زیاتر هیچ زمانێكی تر نازانێت، دادوەرەكان لەنێوان خۆیان گفتوگۆیان كرد و بڕیاریاندا لەسێدارەی بدەن، كە بڕیارێكی تەواو دڕندانە بوو. دادوەرەكان گوتیان، ئەگەر كەسێك لەم وڵاتەدا نەزانێت بە زمانی توركی قسە بكات، هیچ خێرێكی بۆ وڵات نابێت، بۆیە هەڵیواسن.”

بەگوێرەی یادەوەرییەكانی سوورەیا، هەر ئەو شەوە، ئەو كوڕە مێردمنداڵە كوردەیان لەسێدارەدا، بەڵام لەسێدارەدانی ئەو مێردمنداڵە دەبێتە كابووس بۆ سوورەیا.

مێردمنداڵێکی کوردیان هێنایە بەردەم دادگا و دەرکەوت تەنیا زمانی کوردی دەزانێت، دادوەرەکان گوتیان کەسێک تورکی نەزانێت سوودی بۆ ئەم وڵاتە نابێت و لەسێدارەیان دا

لەدرێژەی ئەو ڕووداوەدا دەنووسێت: “لە داغكاپی، لە ئامەد، لە  هۆتێلێك بەناوی یۆڵەڤا دەمامەوە، چاوم لێكنا، ئەو مێردمنداڵە هاتە خەوم و پێی گوتم، بۆچی لەبەرئەوەی نەمزانی بە توركی قسە بكەم منتان هەڵواسی؟ هەڕەشەی لێكردم. تا بەیانی دوو تا سێجار هەمان شت دووبارە بووەوە و لە خەومدا هەمان قسەی پێ دەگوتم، خەریك بوو شێت دەبووم، هەر كە بەیانی هات و چوومە دادگا و بە دادوەرە هاوڕێكانم گوت، هاوڕێیان ئەگەر لە ئامەد خەڵك لەسەر ئەوە لەسێدارە بدەین كە توركی نازانن، كەواتە دەبێت هەموو ئەوانەی لە باكوور دەژین لەسێدارە بدەین، ئێمە هاتووین تەنیا ئەوانە لەسێدارە بدەین كە تاوانیان كردووە، نەك ئەوانەی توركی نازانن. هەروەها ئەوەی لە خەومدا بینیم بۆ ئەوانیشم باس كرد، مەزهەر موفیت و دادوەرەكانی تر پێیان گوتم، تۆ حەقت بەو كارە نەبێت و ئەوە كاری ئێمەیە چی دەكەین، ئیدی كار گەیشتە ئەوەی لە نێوان خۆمان بیكەینە شەڕ و ناچاربووین ئەنكەرا لەو بابەتە ئاگادار بكەینەوە.”

بەگوێرەی گوتەی سوورەیا، دوای هەفتەیەك لەوەی كە ئەوان پرسیان بە ئەنكەرا كردووە و ڕووداوەكەیان باس كردووە، لە ئەنكەراوە تەلگرافێك بۆ دادگای ئیستقلال هاتووە و تەلگرافەكە بەو شێوەیە بووە:

ئامانجی ئێمە ئەوەیە، سەری كورد و كوردبوون بۆ ئەبەد پان بكەینەوە

“ئەحمەد سوورەیا بەی، سەرۆكی دادگای ئیستقلالی ئامەد، ئامانجی ئێمە ئەوەیە، سەری كورد و كوردبوون بۆ ئەبەد پان بكەینەوە، بۆیە لەگەڵ دادوەرە هاوڕێكانت ڕێكبكەوە و چاوت ماچ دەكەم”.

تەلگرافەكە بەئیمزای عیسمەت ئینۆنوو، سەرۆكوەزیرانی ئەوكاتی توركیا بووە، بەداخەوە ئینۆنوو، بەڕەگەز كوردە، بەڵام داوای كردووە سەری كورد پان بكرێتەوە.

تەلگرافەكەی ئینۆنوو ئەوە دەسەلمێنێت، كە ئەوەی لەسەر ئێوەیە، لە ڕێگەی دادگاوە كورد لەناوببەن و بەزەییتان پێیاندا نەیەتەوە، ئەوەی لە دەستان دێت بیكەن.

ئینۆنوو، ئەوەندە ڕقی لە كورد بوو، تەنانەت لە ڕێككەوتنی لۆزاندا كە ئەو ئەندازیاری ئەو ڕێككەوتنە بووە، بە ئینگلیزەكانی گوتووە، لە توركیا كورد و تورك یەك مافیان هەیە و هەر پێویست ناكات باس لە مافی كورد بكەن، چونكە چۆن تورك مافی هەیە، كوردیش هەمان شتە، بەڵام پاشان چێژی لە كوشتنی كورد بینیوە و فەرمانی موستەفا كەمال ئەتاتوركی، بەزیادەوە بۆ كوشتنی كورد جێبەجێ كردووە.

دادگای ئیستقلال، دەیان مێردمنداڵی بێتاوانی لەسێدارەدا و تەنانەت بەشێكیان گۆڕیشیان نییە

دادگای ئیستقلال، دەیان مێردمنداڵی بێتاوانی لەسێدارەدا و تەنانەت بەشێكیان گۆڕیشیان نییە، نموونە شێخ سەعیدی پیران و هاوڕێكانی، هەروەها ئەو دادگایە پەڵەیەكی ڕەشە بەنێوچاوانی كۆماری توركیا، ئەو كۆمارەی هەموو ساڵێك لە ساڵیادی دروستبوونیدا تورك شانازی پێوە دەكات و كوردیش یادەوەرییە تاڵەكانی بیردەكەوێتەوە، وەكوو كۆمەڵكوژیی شێخ سەعید و هاوڕێكانی و كۆمەڵكوژیی دەرسیم و زیلان و چەندانی تر.