زێدپرێس
دەقی ڕاگەیەندراوەکە:
لە ئاکامی لێکدانەوەی هاوبەشی هەر سێ لایەنی لێژنەی کاری چەپی کوردستان، سەبارەت بە پەرەسەندنەکانی ڕەوشی سیاسی لە ناوچەکە بە گشتی و عێراق و کوردستان بە تایبەتی، ئەم خاڵانەی خوارەوە دید و بۆچوونی هاوبەشمانە کە بەردەوامی خوێندنەوەکانی پێشترە و، لە گوتاری سیاسی و بەرنامە و کاری هاوبەش ڕەنگیداوەتەوە . لەم روانگەوە لە درێژەی هەوڵەکانمان بە ئامانجی بنیاتنانی هەڵوێستی هاوبەشی حزب و لایەنە سیاسییە کوردستانییەکان لەسەر بنەما و بە پشتبەستن بە بەرژەوەندی گەلی کوردستان و داکۆکیکردن لە مافەکانی لەم ڕەوشە ئاڵۆز و دژوارەدا، ڕای خۆمان بۆ ڕای گشتی و هێزە سیاسییەکان دەیخەینە ڕوو:
یەکەم ــ بەردەوامبوونی شاڵاوی ناوەند دژ بە هەرێمی کوردستان
دەسەڵاتدارانی عێراق و حوکمڕانەکانی دەوڵەتە دراوسێکان، بوونی ئەزموونی هەرێمی کوردستان بە شێوازی هەرێمێکی فیدڕاڵی بە هەڕەشە لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی خۆیان دەزانن، پێیان وایە بوون و بەردەوامبوونی ئەو ئەزموونە هاندەرێکە بۆ تێکۆشانی گەلی کوردستان بۆ وەدیهێنانی مافە ڕەواکانی لە پارچەکانی دیکەی کوردستان.
دوای ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس لە ساڵی ٢٠٠٣، پەسندکردنی دەستور لە لایەن گەلانی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٥، تا ئەم کاتە سەرجەم کابینەکانی حکوومەتە یەک لەدوایەکەکانی عێراق، پابەند نەبوون بە بنەماکانی دەستوور و ڕێککەوتنەکانی نێوان عێراق و هەرێم، بەهەمان سیاسەت و بیرکردنەوەی ڕابردوو مامەڵەیان بەرانبەر هەرێم کردووە.
لە دوای هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی ٢٠٢١، دوای ئاڵۆزی و ململانێیەکی زۆری لایەنە سیاسییەکانی عێراق، لەسەرجەم پێکهاتەکان لەچوارچێوەی ئیدارەی دەوڵەت لەسەر بەرنامەیەکی سیاسی ڕێککەوتن و لەسەر بنەمای ئەم ڕێککەوتنە سیاسییە، کابینەی حکوومەت بە سەرۆکایەتی محەمەد شیاع سوودانی پێکهات. پاشان هەردوو حکوومەتی هەرێم و بەغدا ڕێککەوتنیان واژۆکرد، بەڵام لایەنە سیاسییەکانی نێو ئیدارەی دەوڵەت ڕێککەوتنەکانیان پشتگوێخست و پێشێلیان کرد.
بڕیاری لێژنەی تەحکیم لە پاریس سەبارەت بە نەوت و قایلبوونی حکوومەتی هەرێم و پەسندکردنی یاسای بودجە بەو گرفتانەی کە تیایدایە و بڕیارە یەک لە دوای یەکەکانی دادگای ئیتحادی عێراق وەک زەمینەیەکی گونجاو بۆ لاوازکردنی دەسەڵات و شکۆی حکوومەتی هەرێمی کوردستان بەکارهێنرا و بە شێوەیەکی کردەیی هەرێمی کوردستان بێ پەرلەمان و کۆمسیۆنی هەڵبژاردن و ئەنجوومەنی پارێزگاکان و حکوومەتەکەی کاربەڕێکەرە و، لەوەش زیاتر خودی یاسای بودجە لە جێبەجێکردندا لێکدانەوەی دیکەی لەلایەن دەسەڵات لە بەغداوە بۆ کرا و، کار گەیشتە ناردنی بەشێک لە پشکی هەرێمی کوردستان وەک قەرز، کە ئەمەش گرفتی ژیانی بۆ تەواوی خەڵکی کوردستان دروست کردووە. ئەم ڕەوشە هاوکاتە لەگەڵ هەناردەنەکردنەوەی نەوتی کوردستان، بە پلەی یەکەم هۆکاری دەستپێنەکردنەوەی بۆ بڕیاری سیاسی عێراق و هۆکاری دووەمیش بۆ هەڵوێستی تورکیا دەگەڕێتەوە.
تیکڕای ئەم سیاسەتە کە بەشێوەیەکی نەخشە بۆ کێشراو ئەنجام دەدرێت، بەشێکە لە کارکردن بۆ لاوازکردنی قەوارەی هەرێمی کوردستان کە پێچەوانەی دەستووری عێراقە.
دووەم ـ چارەنووسی پڕۆسەی سیاسی لە عێراقدا
ئەم ڕەوشە سیاسییە ئاڵۆزەی ئاماژەمان پێکرد بۆ کۆمەڵێک هۆکاری هەمەجۆر دەگەڕێتەوە، کە ڕاستەخۆ پەیوندییان بە چارەنووسی پڕۆسەی سیاسی لە عێراقدا هەیە، لەوانە باوەڕنەبوون بە چەمکی فیدڕاڵی و کارکردن بە گەڕانەوە بۆ دەوڵەتی ناوەندی ڕەها. ئەم ئاڕاستەیە لەلایەن (دەوڵەتی قووڵەوە) لە عێراقدا بە بڕیاری دەرەکی ئەنجام دەدرێت، لە سەرجەم بڕیارەکانی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق و دادگای ئیتحادی و کاری تەکنیکی حکوومەتی بەغدا ڕەنگیداوەتەوە و پرسیاری لەسەر بوون و شوناسی ئەم پرۆسە سیاسییە لە عێتاقدا درووست دەکات، کە گوایە لەسەر بنەمای تەوافق و شەراکەت و هاوسەنگییە!
ئەم پڕۆسە سیاسییەی کە لە ٢٠٠٣وە لە عێراقدا دەستی پێکردووە گۆڕانکاری لە هاوسەنگی هێز لە نێوان لە لایەنە عێراقییەکان بە سوننە و شیعەوە بەرانبەر هێزی سیاسی لە هەرێمی کوردستان درووست کرد، بەشێکی ئەو لاسەنگییە بۆ هەڵوێستی نوێنەرانی هێزە کوردستانییەکان لە بەغدا دەگەڕێتەوە، کە نەک تەنیا خاوەنی هەڵوێست و گوتاری یەکگرتوو نین، بەڵکو بە توندی ناکۆکن و ململانێیەکانیان لە بەغدا ئەنجام دەدەن، ئەمەش هاوکاتە لەگەڵ دەستێوەردانی وڵاتانی ئیقلیمی لە پڕۆسەی سیاسی عێراق و هەژموونیان بەسەر هێزە سیاسییەکانەوە.
سێیەم ــ ئاڵۆزی ڕەوشی ژیان و گوزەرانی خەڵکی کوردستان
بە هۆی دابەشنەکردنی مووچەی فەرمانبەران بۆ ماوەی چەندین مانگ، ڕەوشی ژیانی خەڵک ئێجگار دژوارە، گومان لەوەدا نییە، کە ئەم بابەتە فشاری سیاسی و سزای ئابووری و کارکردنە بۆ گەڕانەوەی دەوڵەتی ناوەندی ڕەها لە عێراقدا، لە ڕێگای نابووتکردنی چەمکی فیدڕاڵی و بەکارهێنانی قوتی خەڵک لە ململانێی سیاسی. پێشتر ڕژێمی دیکتاتۆری لە دوای ڕاپەڕینی ئاداری ١٩٩١ بە شێوەی ئابلوقەی ئابووری لەسەر ناوچە ڕزگارکراوەکاندا بەکاری هێنا، لە هەمان کاتدا ئەم ڕەوشە ئابوورییە لە ئاستی ناوخۆییدا ئاکامێکی لۆجیکی سیاسەتەکانی حکوومەتی هەرێمە، کە تا ئێستا ئامادەنییە پێداچوونەوەیەک بکات بە سیاسەتەکانی لە بواری ئابووری و پاکتاوکردنی کەرتی گشتی و واڵاکردنی سەرجەم چالاکی ئابووری لە بواری بەرهەمهێنان بە خزمەتگوزاری گشتییەوە بۆ کەرتی تایبەت، کە لەلایەن کۆمپانیاکانی حزبە دەسەڵاتدارەکانەوە قورخکراوە. ئەم سیاسەتە لە بواری ئابووری، هاوکاتە لەگەڵ نەبوونی چاکسازی سیاسی و کارانەبوونی دەسەڵاتەکان و لاوازی دەسەڵاتی دادوەری و نەبوونی بنەماکانی حوکمڕانی باش و پێشێلکردنی ئازادییەکان و زیادبوونی ڕێژەی تاوان و پاشگەزبوونەوە لە هەندێک ئاڕاستەی مەدەنی تایبەت بە مافەکانی ژنان.
بە لەبەرچاوگرتنی هەردوو هۆکار و ئاڕاستە، کە یەکەمیان هەنگاوەکانی حکوومەتی عێڕاق و پیلانە هەرێمایەتییەکانە، دووەمیان سیاسەتی حکوومەتی هەرێمی کوردستانە، کە ئاماژەمان پێکردن، پێمان وایە مەبەست لە ئاڕاستەی یەکەم بەرپاکردنی شەڕە لە ڕێگای قوتی ڕۆژانەی خەڵک و فەرمانبەر و مووچەخۆرانەوە، کە وەک بارمتە بەکاردێت لەم شەڕەدا، بە ئامانجی بێئومێدکردن و بێمتمانەیی بە دۆزی ڕەوای گەلەکەمان و باوەڕنەبوون بە مەسەلەی نیشتمانی کوردستانی و بایەخنەدان بە پاراستنی دەسەڵاتەکانی دەستووری هەرێمی کوردستان و نمایشکردنی شێوازی تایفەگەریی و نامەدەنی حوکمڕانی و دەسەڵات لە بەغدا وەک فریادڕەس، دەخرێتە ڕوو.
سەبارەت بە ئاڕاستەی دووەم لە دابینکردنی ژیانی شیاو و پڕ کەرامەت بۆ خەڵکی کوردستان بەرپرسیاری حکوومەتی هەرێمی کوردستانە، کە دەبێ بە پلەی یەکەم خەمخۆری دابینکردنی قوت و پێداویستییە سەرەکییەکانی ژیان و گوزەرانی خەڵک بێت.
چوارەم ــ شەڕ و پێکدادان و بارگرژی ناوچەکە و کارتێکردنی لەسەر ڕەوشی کوردستان
هەڵگیرساندنی شەڕی نێوان حەماس و حکوومەتی ئیسڕائیل، جگە لەوەی پەیوەندی بە کات و شوناسی ئەم شەڕەوە هەیە، ناکرێت دوور لە ڕەوشی سیاسی ناوچەکە و ململانێی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتی تەماشا بکرێت. لەم ڕەوشە ناهەموارەدا، کە دەکرێت بڵێین ڕەوشێکی شێتانە و ناعەقڵانییە و لەگەڵ بەرژەوەندی گەلانی ناوچەکەدا ناگونجێت، لە ڕێگای گوتاری ڕق و قینە و شەڕی ئایینی و بیرۆکەی جیهادەوە، خەڵک چەواشە دەکرێت، لە کاتێکدا چارەسەرەی کێشەکان پێویستی بە گوتارێکی لۆجیکی و عەقڵانی هەیە، کە ئەمەش ئەرکی هێزە دیموکراسی و پیشکەوتنخوازەکانی ئیسڕائیل و فەڵەستینییەکانە بە مەبەستی بەرقەراردانی ئاشتییەکی یەکجارەکی و عادیلانە و چارەسەرکردنی کێشەی نێوان ئیسڕائیل و فەڵەستنین لەسەر بنەمای دوو دەوڵەتی دراوسێ و بەپشتبەستن بە بڕیارە نێودەوڵەتییەکان تایبەت بەم بوارە و زەمینەخۆشکردن بۆ ئەوەی گەلانی ناوچەکە بە هەماهەنگی یەکتر لە پڕۆسەی گەشەپێدانی هەمەلایەنە بەشداربن.
لە هەمان کاتدا ئەزموونی ناسەقامگیری ناوچەکە و سەرهەڵدانەوەی شەڕ و ململانێکان ئەوەی سەلماند، کە بەبێ چارەسەری یەکجارەکی پرسی کوردستان لە تەواوی بەشەکانی کوردستان بە ڕێگای دیالۆگ و ئاشتی و داننان بە مافەکانی گەلی کوردستان ناوچەکە سەقامگیری بەخۆیەوە نابینێت.
مەترسی بەردەوامبوونی شەڕ لە بازنەی حەماس و حکوومەتی ئیسڕائیلدا نامێنێتەوە و، پرشکی شەڕ سەرجەم ناوچەکە دەگرێتەوە. ئەو ڕەوشە پێویستی بە هەڵوێستێکی کوردستانی یەکگرتوو هەیە کە کوردستان لە مەترسی هەمەجۆر بپارێزرێت و هەردەم ئەوەمان لە بیر بێت کە ئاشتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا جگە بە چارەسەرکردنی مەسەلەی گەلی فەڵەستین، بە چارەسەرکردنی دیموکراسی و عادیلانەی دۆزی ڕەوای گەلی کوردستانیش دێتە دی.
پێنجەم ــ هێڵە گشتییە سیاسییەکان بۆ مامەڵەکردن لە گەڵ ڕەوشی نوێدا
لە ئاکامی خستنەڕووی تابلۆی هەلومەرجی سیاسی و ڕەوشی ئاڵۆزی کوردستان و عێراق و ناوچەکە ئەم خاڵانەی خوارەوە بە ئەرکی هەنووکەیی دەزانین:
ــ سازدانی دیالۆگی نیشتمانی کوردستانی بۆ ئەوەی هەڵسەنگاندنێکی ڕەخنەگرانە سەبارەت بە شێوازی حوکمڕانی لە کوردستان و بابەتی بەشداری کوردستان لە پڕۆسەی سیاسی عێراق، ئەنجام بدرێت و، یەک ئیرادەیی و یەک گوتاری نیشتمانی کوردستانی لەم بوارەدا بەرجەستە بکرێت.
ــ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی هەرێمی کوردستان و دوانەخستنی و، زەمینەخۆشکردن بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکان.
ــ درووستکردنی فشاری سیاسی مەدەنی سەبارەت بە دابینکردنی پێداویستییەکانی ژیانی خەڵکی کوردستان و بەرپرسیاری هەردوو حکوومەتی عێراق و هەرێمی کوردستان سەبارەت بەم بابەتە، کە ناکرێت خەڵکی کوردستان بکرێتە بارمتەی ناکۆکییە سیاسییەکان.
ــ پێداچونەوەی حکوومەتی هەرێم بە سیاسەتی ئابووری و هەنگاوەکانی بۆ بەتایبەتکردنی سەرجەم چالاکییە ئابوورییەکان و ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی.
ــ کارکردن بە بنەماکانی حوکمڕانی باش و دەسەڵاتی قانوون و ڕاگرتنی سەرجەم ئەو سیاسەتانەی، کە ئازادییەکان و ئاڕاستەی مەدەنی و مافی ژنان زەوت دەکات.
ــ کارکردن بۆ گەڵاڵەکردنی دەستووری هەرێمی کوردستان، کە ڕێگای بنیاتنانی یەک سەرچاوەی بڕیاری نیشتمانی کوردستانییە و دەروازەی ڕزگاربوونە لە هەژموونی بڕیاری حزبی و دابەشکردنی دەسەڵات لەسەر بنەمای زۆن و عەقڵیەتی دوو ئیدارەیی.
لێژنەی کاری هاوبەشی چەپی کوردستان
حزبی زەحمەتکێشانی کوردستان
حزبی شیوعی کوردستان
بزووتنەوەی دیموکراتی گەلی کوردستان
٦ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٣
